Iedereen kent ze wel: de groepjes jongeren op scholen, in de stad en op straat die “anders” zijn. Velen zullen hierbij meteen denken aan de gothics, die met hun duistere uitstraling en donkere kleding de gemiddelde huisvrouw een blokje om doen lopen. Nog een subcultuur die de laatste tijd in opkomst, en, vooral, in opspraak is gekomen, is de emo subcultuur. Jongeren vormen blijkbaar dus graag groepen. Ze verenigen zich in bepaalde jongeren subculturen om ergens bij te kunnen horen, om zich één te voelen samen met mensen die dezelfde interesses en ideeën hebben. Maar dat is niet alleen tegenwoordig zo. Jongeren hebben altijd al graag groepen gevormd. Subculturen zijn niet iets van de laatste tijd. Ze bestaan al ruim 50 jaar. In de jaren ’50 kwamen de eerste subculturen op. Dit had te maken met de economische wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog en de culturele wederopstanding.[1] Jongeren hadden opeens meer geld te besteden en ook meer vrije tijd. Hierdoor gingen ze vaker met andere jongeren afspreken en ontstonden er groepjes. Ze hadden genoeg van de heersende doe-maar-gewoon-dan-doe-je-al-gek-genoeg-mentaliteit en wilden zich afzetten tegen die norm (en dus tegen hun ouders). Ze zochten dus naar manieren om zich te onderscheiden. Dit deden ze door subculturen te vormen: ze vormden groepen die anders waren dan de hoofdcultuur.
De groepen die ze vanaf die tijd vormden, worden hieronder kort besproken. In dit artikel wordt uiteengezet hoe jongerensubculturen zich vanaf de jaren ’50 tot nu ontwikkeld hebben.
§1: De eerste subcultuur in Nederland: Nozems
De eerste duidelijk uitgesproken subcultuur in Nederland waren de nozems, die zich onderverdeelden in pleiners en de dijkers. Het woord ‘nozem’ stond voor Nederlands-Onderdaan-Zonder-Enig-Moraal.[2] Deze jongeren stonden symbool voor de betere middenklasse en de lager geschoolde arbeidsklasse. De verschillen tussen deze twee groepen uitten zich in verschillende interesses, kleding en muzieksmaken, maar ook in gevechten tussen de twee. Nozems kenmerkten zich door brommers, leren jassen, een sigaret in de mondhoek en een transistorradio waaruit rock ‘n’ roll klonk. Vaak stonden ze op straathoeken en stadspleinen, net zoals de huidige hangjongeren. Met de komst van de nozems deden zich voor het eerst rellen tegen het openbaar gezag voor. Ze wilden zich helemaal niet meer binden aan een jeugdbeweging, politieke partij of kerk en waren op zoek naar vrijheid. Daarom namen ze bezit van de openbare ruimte en daagde zij openlijk het gezag uit. [3] De Amerikaanse versie van de Nozems waren de Beatniks. De basis van de nozem komt voort uit de rock’n-roll muziek, met als grote held bijvoorbeeld Elvis Presley. Ze kleedden zich net als de rock’n-roll-sterren uit die tijd, de jongens hadden een vetkuif in hun haar (net als Elvis) en ze gingen naar dansfeesten waar op hun favoriete muziek gedanst werd. In de jaren ’60 ontstonden rondom het Leidseplein in Amsterdam de Pleiners.[4] Ze kwamen meestal uit de wat rijkere gezinnen. Ze hielden van filosofie, kunst, jazz en zwarte kleding, en in theorie waren ze tegen geweld. Hoewel ze meestal een goede opleiding hadden vonden ze zichzelf niet in de maatschappij passen, dat kwam door de oudere generatie. Ze waren tegen de materialistische welvaartsstaat. Ze experimenteerden met hard- en softdrugs. Tegelijk met de Pleiners ontstonden de Dijkers. Zij verzamelden zich bij de Nieuwendijk, de Zeedijk en de Dam in Amsterdam. Ze waren van minder goede afkomst dan de Pleiners en hadden andere interesses. Ze wilden vooral lol maken, luisterden naar rockmuziek, droegen witte T-shirts, leren jacks en waren lager opgeleid. Ook zij experimenteerden vaak met drugs. Net als de Pleiners keerden ze zich tegen het gezag. Ondanks het feit dat Pleiners en Dijkers allebei Nozems waren, kwam het vaak tot confrontaties. Vaak gingen ze op de vuist en hierbij greep de politie hard in. Halverwege de jaren ’60 gingen de Pleiners en de Dijkers steeds meer in elkaar op, ze wilden geen geweld meer. Ze kwamen erachter dat ze veel meer met elkaar gemeen hadden dan ze in het begin dachten. Langzamerhand verdwenen de Nozems en kwam de Provobeweging op gang. Tot de pleiners behoorde ook Robert Jasper Grootveld, een van de oprichters van de latere Provo beweging. Over het algemeen kunnen we zeggen dat de pleiners opgingen in de provo’s (en later in de hippies).
§2: Provo’s
De beginselverklaring van de Provobeweging luidde: “Provo ziet zich voor de keus gesteld: desperaat verzet of lijdzame ondergang. Provo roept op tot verzet waar het kan. Provo ziet in dat het de uiteindelijke verliezer zal zijn, maar de kans deze maatschappij nog eenmaal hartgrondig te provoceren, wil het zich niet laten ontgaan.” [5]Oftewel, Provo stond, zoals de naam al zegt, voor het provoceren tegen de maatschappij. De Provobeweging ontstond midden jaren ’60. Hun kenmerk was dat ze geweldloos waren. Op straat verzamelden Provo zich in happenings rond het beeld Het Lieverdje op het Spui rond het middernachtelijk uur op zaterdag. De Provo’s pleitten voor vrijheid en democratie. Een bekend voorbeeld van een demonstratie van de Provo’s is het demonstreren met witte lakens, nadat de burgemeester de leuzen “Vrijheid van Meningsuiting”, “Democratie” en “Recht op Demonstratie” had verboden. Om toch nog te kunnen protesteren gingen de Provo’s de straat op met onbeschreven spandoeken. Ook hiervoor werden ze gearresteerd, wat aantoonde dat het recht op demonstratie niet werd gerespecteerd door de autoriteiten. Nog een voorbeeld is het Witte Fietsenplan. De Provo’s wilden in Amsterdam een grote hoeveelheid witte fietsen plaatsen die gratis voor iedereen te gebruiken waren. Hun motief was hiervoor het milieu: ‘De witte fiets symboliseert eenvoud en hygiëne tegenover de protserigheid en vuilheid van de autoritaire auto.’ [6] De gemeenteraad heeft het plan afgekeurd. De Provo’s beschouwden jongeren als een revolutionaire kracht. Ze geloofden dat jongeren voor vernieuwing konden zorgen ten opzichte van de heersende norm. Ze waren vooral bezig maatschappelijke vraagstukken aan de orde te stellen, waar ze ongebruikelijke oplossingen bij verzonnen. Ze stonden voor vrije liefde, ecologie en milieu, vernieuwing van de kunst, afbraak van de autoriteit en democratisering. Gevolg hiervan was dat de autoriteit in Nederland minder werd. Maar de Provo’s bleven meer bezig zijn met zelfverzonnen oplossingen op vraagstukken die eigenlijk niet haalbaar waren. Toch hebben de Provo’s min of meer hun doel bereikt: mensen waren aan het denken gezet en de autoriteiten waren ontregeld. Daarom hieven ze zichzelf in 1967 weer op. De Provo’s sloten zich toen aan bij de Hippies.
§3: Hippies
De naam Hippies is overgenomen uit Amerika.[7] Daar ontstonden de hippies in 1965 in Californië en New York. De idealen van de Hippies leken op die van de Provo’s, maar Hippies waren meer in zichzelf gekeerd en ze hadden niet zo de drang om de wereld te verbeteren. Deze beweging ontstond toen door de Viëtnam oorlog. De jongeren vonden het natuurlijk maar niks en ze begonnen met protesteren tegen de oorlog. Hippies worden gezien als de “makers” van de flowerpower beweging en zijn daarom voor altijd verbonden met de seksuele revolutie, muzikale en sociale revolutie van de jaren ’60 en begin jaren ’70. De Hippies stonden voor protest tegen de kapitalistische en materialistische maatschappij van hun ouders, tegen (rassen)discriminatie, en hadden ecologische idealen (terug naar Moeder Natuur en zelfvoorzienend leven van het land). Als reactie op de Vietnamoorlog ontstond ook het pacifisme. De Hippies waren tegen geweld. De Hippies stonden bij de gevestigde maatschappij vooral bekend als losbandige, seksbeluste, blowende jongeren, met lange haren en baarden en gekleed in felgekleurde kleding. T-shirts, spijkerbroeken, oosters getinte jassen en gewaden als kaftans, kralenkettingen en bloemen werden sterk met hen geassocieerd. Ze verplaatsten zich in hippiebusjes van het ene muziekfestival naar het andere. Muziek was erg belangrijk voor de Hippies. Ze gingen ervan uit dat de sfeer die muziek schept, mensen samen kan brengen. Zo organiseerden ze onder het motto ‘3 days of peace and music’ het Woodstock-festival, waar honderdduizenden mensen voor drie dagen samen kwamen, zonder dat er vechtpartijen uitbraken. De Hippiebeweging stopte eind jaren ’70 te bestaan. De Hippies van toen waren ouder geworden en wilden nu carrière maken en weer naar school. Behalve een paar (inmiddels overjarige) diehard Hippies zijn de meeste jongeren zich toen weer aan gaan passen aan de burgermaatschappij. Maar hiermee waren de ideeën van de Hippies niet verdwenen. In Nederland is veel gedachtegoed bij het linkse politieke spectrum te vinden zoals bij de SP, GroenLinks en in mindere mate de PvdA en aanvankelijk ook bij D66. Ook bij Greenpeace is invloed van de Hippies te bespeuren. Ook heeft de Hippiebeweging aanzet gegeven tot andere subculturen.
§4: Punkers
De Punkbeweging was een reactie op de “softe” Hippiebeweging die voor vrede en vrijheid stond. Hoewel de Punkers en de Hippies totaal verschillend waren, hebben ze één belangrijke overeenkomst: ze waren beiden tegen het heersende politieke systeem. De Punkbeweging is ontstaan in de jaren ’70. Door de meeste mensen werd punk toen beschouwd als “tuig” en “schorem”[8]. Punk kwam voort uit de punk rock van bands als Iggy Pop and the Stooges, Johnny Thunders, The Ramones en zangeres Patti Smith. Het woord punk betekent straatschoffie en paste perfect bij de ruige muzikanten. Punkers verzetten zich tegen de gevestigde orde, bekende kreten waren FUCK THE SYSTEM en NO FUTURE. In plaats daarvan waren ze voor anarchie: DO IT YOURSELF. Je moest je eigen zaken regelen, voor jezelf zorgen. Dit kun je ook goed zien in de collageachtige kunst van de punkers: ongeordend, chaotisch en willekeurig. Een mooi voorbeeld hiervan is het logo van de Sex Pistols. In 1977 brak de punk ook door in Nederland na een tournee van de Sex Pistols in ons land. In ons land was de punkbeweging, nog veel meer dan in Engeland, verbonden met politiek activisme. Hierdoor was de punkbeweging in ons land ook sterk verbonden met de kraakbeweging.
De kleding van de punks moest vooral “anders” zijn dan de kleding van de grijze massa. En bij voorkeur zelf gemaakt. Scheuren in de kleding zijn erg punk. Voor de meiden waren schotse rokjes en panty’s met scheuren altijd goed. De veiligheidsspeld was hét symbool van de punkbeweging. T-shirts werden gezien als een statement en waren vaak bedrukt met een bandlogo of een politieke boodschap. De hanenkam was erg populair.[9] Na de punktijd leefde punkmuziek nog een tijdje op in de post-punk. Deze periode triggerde nieuwe subculturen. Individuen waren nu artistiek gedreven, ze wilden zich uiten en hadden gemeen dat ze sociaal niet geaccepteerd werden. Een deel ervan was afkomstig uit de intellectuele elite. De rebellie van die mensen was niet meer zozeer sociaal of politiek, zoals bij de punkers, maar veel eerder esthetisch. Deze groep werden de “gothics” genoemd.
§5: Gothics
Het woord gothic komt van de duitse volksstam de ‘Goths’ (de Goten).[10] Deze stam viel ooit Italië binnen om het Romeinse Rijk te splitsen. De Italianen hebben toen een negatieve klank gegeven aan het woord gothic. Ze bedoelden hiermee barbaars. We kunnen gothic ook terugvinden in de bouw- en kunststijl gotiek. Dit stamt uit de tijd van de Renaissance. De gotiek in de kunst was een reactie op de romaanse stijl, welke donker en breed was (denk aan gebouwen). De gotiek bouwde in de hoogte en had spitse en puntige torens. De kledingstijl die in die tijd opkwam, was sierlijk. Er kwamen lange jurken met lange slepen, puntmouwen en voor de mannen overhemden met ruches en langs de kraag en de mouwen. Wat eerst sober was, werd nu opgesmukt met versiersels. De gotische stijl werd steeds populairder. Ondanks dat geloof een steeds grotere invloed kreeg in de gotiek, bleef het zijn negatieve klank houden. Daarna komt er een tijd van het neoclassicisme, wat weer een reactie is op het ‘te vrolijke’ en het ‘te versierde’. Hieruit ontstond weer een sobere stijl die teruggaat naar basisvormen en soberheid, wat in contrast is met de gotiek. Rond 1800 kwam de stijl van de gotiek opnieuw terug. Het werd steeds meer gekoppeld aan het mysterieuze en bovennatuurlijke. Er werden in de 19e eeuw veel kerken gebouwd als herinnering aan ‘de eeuw van het geloof’. In de literatuur kwamen thema’s die het beeld van de gotische stijl duidelijker maken. Thema’s zoals horror en de mysterieuze kant van leven en dood werden veel beschreven. De subcultuur gothic zoals we die nu kennen is in het begin van de jaren 80 ontstaan. Het is voortgekomen uit de zelfde gedachte als bij punk: mensen vonden het tijd voor iets nieuws, iets extreems en iets wat niet alledaags is. Het verschil tussen gothic en punk was dat de gothic iets donkerder en duisterder was.[11][12] Tegenwoordig is de subcultuur vrij toegankelijk voor mensen, wat onder andere te maken heeft met bands als Within Temptation.
§6: Kakkers
Van kakkers kunnen we niet precies aangeven wanneer het is ontstaan. In ieder geval is het duidelijk dat als we naar de soort mensen kijken die kakkers zijn, dat dat voornamelijk mensen zijn met hogere inkomens, de elite. Een subcultuur wil zich onderscheiden van de massa. Kakkers zijn mensen die graag willen laten zien dat ze rijker zijn dan anderen. En hoe doen ze dit? Juist, door middel van uiterlijk. Dit ‘opscheppen’ over je rijkdom is niet alleen iets van deze tijd. Het gaat veel verder terug dan de overige subculturen. In de Middeleeuwen kon je aan kleurige kleding zien of iemand rijk was. Want als je kleur in je kleding had, beschikte je over goede middelen om je kleding te wassen zodat het niet vaal werd. Rijke mensen droegen dus veel kleur en lieten dit aan de buitenwereld zien. Daarnaast was er de bourgeoisie. Zij waren de bovenlaag van de bevolking en lieten dit zien door middel van hun kleding. Zij konden bijvoorbeeld wel dure stoffen betalen. Zoals je op de afbeelding hiernaast kunt zien, werd dit in de 16e eeuw ook al gedaan door middel van een kraagje. Je ziet hier Johan van Oldebarneveldt afgebeeld. Kakkers hebben dus geen ontstaansgeschiedenis. Er zijn altijd al mensen geweest die wat betreft rijkdom boven anderen stonden en dit graag wilden laten zien. Vroeger noemden ze dat geen kakkers, maar de onderlaag van de bevolking had er onderling vast ook andere benamingen voor. Tegenwoordig wordt de kakcultuur ook geassocieerd met bijvoorbeeld de hockeyvereniging en een bepaald accent. Het woord ‘kakker’ heeft een negatieve klank gekregen.
§6: Hiphoppers
Hiphop is ontstaan in de jaren 70 in Amerika, ergens in de achterbuurten van New York City.[13] Het was een reactie van jongeren in die tijd op het leven dat ze leidden in de getto’s. Er was veel geweld, veel druggebruik en straatgevechten. Hiphop wilde een alternatief vormen door deze negatieve dingen positief te gaan brengen. Uiteindelijk kwamen uit de hiphop vier punten die belangrijk waren voor deze groep: De eerste was het DJ-ing. Het ontstond doordat wat muzikale gettojongeren, die dure muziekinstrumenten niet konden betalen, gingen experimenteren met de platendraaiers van hun ouders. Naast gewoon platen aan elkaar mixen, ontdekten ze dat je ook breakbeats kon maken (korte muzikale stukjes na elkaar). Wat hieruit volgde was het scratchen en mixen van LP’s. Het tweede punt was het rappen. Vroeger was dat een MC (Master of Ceremony), die de DJ ondersteunde bij het enthousiast maken van het publiek. Hij deed dit bijvoorbeeld door te zeggen: ‘Who’s in the house, throw your hands in the sky and wave them from side to side!’. Zulke zinnen werden later vervangen door verhalen over het leven van de jongeren in getto’s en meestal rijmden die zinnen dan. Ook breakdance was belangrijk. Het was en is de lichaamstaal van de hiphop. Het is ontstaan als reactie op de bendeoorlogen. In plaats van steeds maar weer te vechten, probeerden de jongeren elkaar te overtreffen met dansen. Het leek op een soort schijngevecht. Als laatste is graffiti belangrijk in de hiphopcultuur. In de jaren 50 schreven jongerenbendes op de straten om hun territorium af te bakenen met hun eigen tekens. Hieruit kwam enerzijds een vorm van alternatieve communicatie uit voort en anderzijds een vorm van kunst. In de jaren 80 kwam hiphop richting Europa, maar niet zo groots als het in Amerika was. De Europese jongeren namen vooral de manier van denken en leven over en niet de andere gebruiken en gewoontes. Dit is echter meestal zo als iets uit Amerika naar Europa over komt.
§7: Emo’s
De Emo subcultuur is een vrij jonge subcultuur die pas in het midden van de jaren ’80 en begin jaren ’90 is ontstaan in Washington DC, Amerika. Deze subcultuur heeft geen lange geschiedenis en daarom kunnen we eigenlijk alleen maar vertellen waar de Emo cultuur uit voortgekomen is. Emo is een afkorting van het Engelse woord “emotional”. Dit komt doordat de muziek emotionele teksten bevat die erg poëtisch zijn en vaak gaan over de dood, een depressie of een onbereikbare/verloren liefde. Emo is eigenlijk een reactie op hardcore, wat dan weer op zijn beurt een stroming is ontstaan uit punk. De emo scene begon door een hardcore/punk trend. Dit begon vooral met de band Rites Of Spring. Deze band had erg emotioneel beladen teksten, en in elke tekst kwamen persoonlijke gevoelens voor. De band introduceerde het zogenoemde ‘emocore’ genre in de muziek. Dit is hardcore/punk muziek met veel gitaren en emotionele teksten. Andere ‘emocore’ bands uit die tijd zijn: Embrace, Moss Icon, Soulside, Ignition, and Grey Matter. Je zou dus kunnen zeggen dat Emo ontstaan is uit de punk muziek. Alleen is het melodieuzer en heeft het meer diepzinnige teksten. Tegenwoordig heeft de Emo muziek veel meer subgenres gekregen zoals post-hardcore, screamo, en deathcore (dit is niet zozeer Emo, maar meer metal). Eerst was de Emo muziek niet erg bekend, Emo bands speelden vooral in de ‘underground scene’. Het is de laatste jaren een stuk bekender geworden. Vooral in Amerika, maar ook in Nederland begint het steeds meer te komen. Naast de muziek begonnen de mensen die deze muziek gingen luisteren steeds meer een eigen stijl te ontwikkelen.
§8: Conclusie
Jongeren sluiten zich dus blijkbaar graag bij een groep aan, dat is al een hele tijd zo. De eerste echte subcultuur kwam op in de jaren ’50, en hierna zien we een soort “reactie” van jongerensubculturen: subculturen reageren op elkaar of lopen in elkaar over. Vaak geeft de ene subcultuur een aanleiding voor een andere subcultuur om te ontstaan. Zo is de emo-cultuur uit de punkcultuur ontstaan en de agressieve punkbeweging was een reactie op de softe hippiebeweging. Wat alle subculturen met elkaar gemeen hebben is dat ze zich als groep willen onderscheiden van de massa. Ze hebben een andere denkwijze dan de heersende norm. De subculturen gaan hier alleen allemaal op een andere manier mee om. Zo waren de hippies bijvoorbeeld voor een geweldloze aanpak tegen de ideeën van de heersende autoriteiten, terwijl punkers hier op een gewelddadigere manier mee omgingen.
Bronvermelding (zie voetnoten):
[1] Boek: “Stamps: Jongeren Subculturen: Bizar, Vet of Vaag?!” – RVU Educatieve Omroep, 2000.
[2] http://www.07700.06sc.thinkquest.nl/amsterdamsejeugdculturen.html
[3] http://twintigsteeeuw.web-log.nl/twintigsteeeuw/2005/02/nozems.html
[4] http://www.ardjoena.nl/Sixties/index.html?P60-21plein&dijk.html
[5]http://www.kunstbus.nl/cultuur/provo.html
[6] http://www.iisg.nl/collections/provo/b24-706-nl.php
[7] http://www.kunstbus.nl/cultuur/hippie.html
[8] http://www.boy4ever.nl/punk.html
[9] http://www.nikkor-club.de/fotos/Punker_2_pb.jpg
[10] http://www.gothic-nederland.nl/geschiedenis.htm
[11] http://lovely-goths.tripod.com/id14.html
[12] http://i255.photobucket.com/albums/hh157/celticrose71/Victoria%20Frances/042VictoriaFrances.jpg
[13] http://www.vrede.be/nl/varia/hiphop.html
