In Barcelona ga je op ontdekking naar de bouwwerken van Antoni Gaudi zoals de wereldberoemde Sagrada Familia. Op 10 minuten wandelen van dit monument ontdekt u echter nog een architecturale parel van een tijdgenoot van Gaudi. Hier volgt een uitvoerige beschrijving van een wel heel uniek ziekenhuis!
Geschiedenis
De stichting van het ziekenhuis dateert van 1401. Het middeleeuwse gebouw werd opgetrokken aan de rand van het historische stadscentrum, ten noorden van de scheepswerven. Deze gebouwen bestaan nog steeds en herbergen al bijna 100 jaar de Catalaanse bibliotheek (Carrer de l’Hospital 56). In 1902 maakten het legaat van de bankier Pau Gil en de stadsraad van Barcelona het financieel mogelijk een nieuw ziekenhuis te laten bouwen om aan de gezondheidszorg van een stad met een explosieve bevolkingsgroei tegemoet te komen. Het nieuwe project werd toevertrouwd aan de architect Lluís Domènech i Montaner en het ziekenhuis werd officieel in gebruik genomen in 1930 onder de naam Hospital de la Santa Creu i Sant Pau. De reeks paviljoenen die Domènech i Montaner had ontworpen werden een essentieel referentiepunt voor de culturele erfenis van Barcelona en werden door Unesco tot ‘Werelderfgoed’ verklaard in 1997.
De oorsprong
De noodzaak opvang te creëren voor een groeiend aantal patiënten in het Barcelona uit het begin van de 15e eeuw leidde tot de fusie van zes stedelijke ziekenhuizen in 1401. Daaruit volgde een akkoord tussen het kapittel van de kathedraal en de stadsraad om een nieuw ziekenhuis te bouwen, het Hospital de la Santa Creu, een prachtig voorbeeld van Catalaanse burgerlijke gotische architectuur dat de oorsprong werd van het latere Hospital de la Santa Creu i Sant Pau. Het nieuwe gebouw werd opgetrokken in de wijk Raval en de eerste steen werd gelegd op 17 april 1401.
Het ziekenhuis werd in de loop der eeuwen vergroot dank zij de giften van rijke inwoners van Barcelona. Desondanks waren er tekortkomingen in de procedure om voldoende financiële middelen te behouden om het ziekenhuis optimaal te doen functioneren. Het Koninkrijk hield daar rekening mee en om het ziekenhuis draaiende te houden werden al van in het begin talrijke privilegies toegestaan. Een van de meest merkwaardige privilegies werd verleend door koning Philips II van Spanje (1527-1598) die het bestuur van het ziekenhuis toestond theatervoorstellingen te organiseren om met de opbrengst daarvan de onderhoudskosten van de instelling te financieren; dit decreet werd nogmaals bevestigd door koning Karel III van Spanje in 1771. Voor dit doel liet het bestuur van het ziekenhuis het ‘Casa de Teatre de la Santa Creu’ bouwen in 1603 buiten de stadsmuren. Pas na de opheffing van dit privilegie in 1844 konden andere theaters in Barcelona ontstaan, het bekendste – Gran Teatre del Liceu – werd geopend in 1847.
Dank zij de concurrentie die nu ontstond werd in 1840 het ziekenhuistheater tot ‘Teatre Principal’ omgedoopt en de gevel vernieuwd. Dit om te laten zien dat dit het eerste theater van de stad was en om zich van de nieuwe te onderscheiden.
In de late 19e eeuw veroorzaakte een sterke groei van de bevolking van Barcelona dalende inkomsten voor het theater. Dit had een negatieve weerslag op het ziekenhuis dat in de schulden wegzonk. Bovendien was het ziekenhuis te oud en te klein geworden om aan de verwachtingen van een groeiend aantal patiënten tegemoet te komen.
Het nieuwe ziekenhuis in modernistische stijl
Er werd uitgekeken naar middelen om een nieuw ziekenhuis te bouwen. De oplossing kwam er in 1896 toen bankier Pau Gil in Parijs stierf zonder rechtstreekse nakomelingen. In zijn testament had Gil een deel van zijn legaat (iets meer dan 3 miljoen pesetas in die tijd) opzijgezet voor de bouw van een nieuw ziekenhuis, het Hospital de Sant Pau. In zijn testament had de bankier ook een aantal aanwijzingen laten opnemen voor de nieuwbouw, o.a. om een uitnodiging uit te schrijven voor een wedstrijd waaruit dan een project kon gekozen worden. Een commissie, gevormd door drie architecten, moest drie ingediende voorstellen beoordelen : ‘Hygiëne boven alles’, ‘Heilig Kruis’ en ‘Gezondheid’. Pas in april 1900 werd voor het laatste project gekozen dat was ingediend door Josep Domènech i Estapà en het zou moeten gebouwd worden op een stuk land dat de begunstigden van het legaat van Pau Gil hadden gekocht in Sarrià. Wat later, in december van hetzelfde jaar, werden alle projecten door een jury van drie artsen afgewezen omdat ze niet voldeden aan de hygiënische behoeften van een modern ziekenhuis. Om die reden annuleerden de begunstigden de uitvoering van het verkozen project en ruilden de bouwgrond in Sarrià in voor grond in het noordelijk deel van de stad dat grensde aan de straat Travessera de Gràcia die door de wijk Gràcia liep en die in het bezit was van het Hospital de la Santa Creu. Daaruit ontstond een overeenkomst tussen de begunstigden en het bestuur van het ziekenhuis waarin stond dat het nieuwe gebouw ook de diensten van het oude ziekenhuis in de stad moest overnemen. Tenslotte werd het project toevertrouwd aan architect Lluís Domènech i Montaner, een beslissing die in vraag werd gesteld door de oorspronkelijke winnaar van de wedstrijd, Domènech i Estapà, die via een aantal brieven die hij in de Barcelonese pers liet verschijnen, duidelijk maakte dat de wens van Pau Gil niet werd gerespecteerd. Ook de artsen publiceerden een artikel in de pers waarin ze hun beslissing toelichtten. Op 15 januari 1902 kon Domènech i Montaner de eerste steen leggen van het bouwwerk. Andere discussiepunten vertraagden de bouwwerken, o.a. de vraag wie het nieuwe ziekenhuis zou besturen. Daarover werd in april 1913 een akkoord gesloten waarbij de twee ziekenhuizen zouden fusioneren met als nieuwe benaming Hospital de la Santa Creu i Sant Pau. Bijgevolg werden het nieuwe project, de rechtstreekse opvolger en de ervaring van vijf eeuwen ziekenhuistraditie in Barcelona dé oplossing voor de crisis in de gezondheidszorg die heerste in de stad en de omgeving. Er bleven echter punten van dispuut. Het bestuur van het oude Hospital de la Santa Creu kon niet begrijpen dat zoveel geld werd gespendeerd aan artistieke kenmerken in een ziekenhuis dat in essentie werd gebouwd voor de ‘armen’. Leopold Gil i Llopart, een ingenieur die aan het project werkte, repliceerde dat al die artistieke kenmerken, uitgewerkt door Domènech i Montaner, wel degelijk een functie hadden.
Opbouw van het complex
Oorspronkelijk had Domènech i Montaner een complex met 48 paviljoenen uitgetekend die samen het nieuwe ziekenhuis zouden vormen. In overeenstemming met de laatste wilsbeschikking van Pau Gil besliste Domènech i Montaner dat het Hospital de Sant Pau voldoende moest vertegenwoordigd zijn en daarom voorzag hij 12 van de 48 paviljoenen voor deze afdeling : een voor de administratie, een operatiepaviljoen, acht patiëntenverblijven en twee observatiepaviljoenen. De overblijvende 36 paviljoenen waren dan bestemd voor het nieuwe Hospital de la Santa Creu, zoals in opdracht was gegeven door het bestuur van dit ziekenhuis. Op vraag van de begunstigden van Gil’s testament en Domènech i Montaner zelf werd met de bouw van het Hospital de Sant Pau begonnen, deels omdat bepaalde fondsen voor dit doel beschikbaar waren volgens de wens van de bankier. Daarom werd dit ziekenhuis gebouwd tussen 1902 en 1912. Vanwege het feit dat het bestuur van het Hospital de la Santa Creu in financiële moeilijkheden zat om te kunnen voldoen aan het oorspronkelijke ontwerp van Domènech i Montaner, bleef de rest van de paviljoenen steken in schetsen, tekeningen en plannen op papier. Enkele van deze paviljoenen werden later toch gebouwd door Pere Domènech i Roure, de zoon van de befaamde architect, die ze dan liet optrekken in een stijl die wezenlijk verschilde van deze van zijn vader. Voor de uitvoering van het project beschikte Domènech i Montaner over een stuk land dat in afmetingen overeenkwam met negen woonblokken in de wijk Eixample, met een totale oppervlakte van 145.470 m². Voor medisch en technisch advies werd de architect bijgestaan door respectievelijk de arts Manuel Salinas en de ingenieur Leopold Gil i Llopart. Om de opdracht zo goed mogelijk ten uitvoer te brengen bezocht en bestudeerde Domènech i Montaner de modernste ziekenhuizen in Europa. Dit stelde hem in staat de meest functionele en wetenschappelijke ontdekkingen van die tijd en de nieuwste architectonische oplossingen in het kader van het welzijn van de patiënten te leren kennen. Gebaseerd op de trends in bouw van ziekenhuizen in die tijd koos Domènech i Montaner een oplossing die een gulden middenweg voorzag tussen afzondering en centralisatie voor zijn ziekenhuismodel: hij ontwierp verschillende paviljoenen voor de diverse specialisaties die hij dan onderling verbond door onderaardse gangen. Bij het bouwbegin baseerde hij zich ook op zijn eigen ontwerp van stadsplanning dat verschilde van het ontwerprooster voor de wijk Eixample: hij draaide het project 45° met betrekking tot het plan dat Cerdà voor Eixample had ontworpen zodat het er dus los van stond. Dit ontwerp liet een vrijstaand, onafhankelijk complex toe, met zijn eigen manier van leven en werken in de stad Barcelona. Het was een soort ‘tuinstad’ die de omgeving zou vormen voor het nieuwe ziekenhuis: humaan, modern en functioneel, met een oog voor het esthetische aspect. Het plan voor het complex werd door Domènech i Montaner rond twee hoofdassen getekend, de ene horizontaal en de andere verticaal, om zo een kruis te vormen. Het kruis was het vroegere symbool van het oude Hospital de la Santa Creu en tevens een symbool van de gezondheidszorg van Barcelona en de verpleging en het herstel van de patiënten in het complex.
Constructie van de paviljoenen in modernistische stijl
De twaalf paviljoenen die Domènech i Montaner liet bouwen waren ontworpen om afgezonderd te staan en waren toegewezen voor diverse medische specialisaties, maar ze waren wel onderaards met elkaar verbonden door gangen. In de volgende jaren bleek deze afzondering niet enkel een ingenieus idee op zichzelf, maar ook essentieel voor het functioneren van het hele complex. Sanitaire voorzieningen en klimaatregeling in de patiëntenverblijven moeten hier speciaal vermeld worden. Het algemene criterium dat werd gevolgd bij de bouw van de twaalf paviljoenen had betrekking op de vorm van dwarslijnen van het complex, de verlichting, de ventilatie en de inrichting van het interieur.
De verticale verdeling van de paviljoenen was zo opgevat dat 25 een verdieping hadden op een souterrain, 11 hadden twee verdiepingen op een souterrain en 12 waren ontworpen over een souterrain voor diverse doelen. De paviljoenen met een of twee verdiepingen waren ontworpen in functie van de helling van het terrein om visueel goed tot hun recht te komen, met uitzondering van deze voor de administratie, de operaties en het verblijf van de zusters die groter waren gemaakt om de belangrijke zuid-noordas van het complex te beklemtonen.
In het ziekenhuisontwerp had Domènech i Montaner een ruimte van 145 m² per patiënt voorzien, een afmeting die in die tijd de beste verhoudingen van eender welk ziekenhuis in Europa ver overtrof. In dit aantal vierkante meter per bed was ook de groene ruimte gerekend die hij had ontworpen. Het ontwerp van een tuinstad was volledig nieuw voor die tijd want open ruimtes voor het welzijn van de patiënten werd toen net als noodzakelijk beschouwd. Op die manier bracht Domènech i Montaner de natuur in de architecturale ruimte, met tuinen die werden aangelegd tussen 1902 en 1912 tijdens de eerste fase van de bouw van het ziekenhuis.
Als architect van het Modernisme maakte Domènech i Montaner een project om elk afzonderlijk deel van het complex toch samen te brengen. Tevens poogde hij met zijn architectuur de functionele problemen van een goede medische praktijk en ziekenhuishygiëne op te lossen.
Informatie & tips
Adres : Sant Antoni Maria Claret 167, 08025-Barcelona (metrostation Sant Pau/Dos de Maig), Sant Quinti 90 (ingang van de nieuwste gebouwen + metrostation Guinardó/Hospital de Sant Pau)
Bereikbaarheid : metrolijn L5 halte Sant Pau/Dos de Maig + metrolijn L4 halte Guinardó/Hospital de Sant Pau. Buslijnen 15, 19, 20, 35, 45, 47, 50, 51, 92, 117 en 192. Halte Hop-on Hop-off bus : Sagrada Familia.
Bezoek : het interieur van het complex is slechts met een rondleiding te bezoeken. Ze duurt 1u.15’ en toont het complex met de restauratiewerken die sinds 2009 worden uitgevoerd om het monument zijn oorspronkelijke uitstraling terug te geven. Men betreedt ook verschillende paviljoenen, de tuinen, een prachtige vergaderzaal en bezoekt een tentoonstelling die de geschiedenis en de toekomst belicht van dit 600 jaar oude instituut van Barcelona. Rondleidingen van maandag tot en met zondag: 10.00u. (Engels), 10.30u. (Frans), 11.00u. (Engels, 11.30u. (Spaans), 12.00u. (Engels), 12.30u. (Catalaans), 13.00u. (Engels).
Rondleidingen voor groepen buiten deze vaste uren na aanmelding en telefonische reservatie via Ruta del Modernisme.
Prijs (2011) : 10 euro; 60-plussers en kinderen onder 18 jaar : 5 euro; korting met een biljet ‘Modernisme Route: 50%
Gesloten : 25 en 26 december; 1 en 6 januari.
Tip : het Hospital de la Santa Creu i Sant Pau en de Sagrada Familia zijn met elkaar verbonden door de verkeersvrije Avinguda de Gaudi. Begin met het bezoek aan het hospitaal en wandel dan tien minuutjes lichtjes bergaf naar het monument van Gaudi. Onderweg zijn er heel wat leuke terrasjes!
