Er zijn schrijvers die het onbeschrijfelijke opschrijven, schilders die het onzichtbare zichtbaar willen maken, en als ik mezelf al niet als te verwaarlozen beschouwde, mevrouw, zou ik zo onbevreesd of onbeschaamd willen zijn, hier op dit toneel, het onuitsprekelijke uit te spreken.
Heb lief en zie niet om is een tweeluik roman waarin de Tweede Wereld Oorlog centraal staat. Het bestaat uit twee delen, de ‘ik’ persoon uit deel één verteld in deel twee het verhaal over de Joodse Sol. Van Maanen behandelt tegenstelling, leugens en alles lijkt met elkaar verweven te zijn. ‘Heb lief, dat is het enige, denk er niet bij na, heb lief zo hard, zo diep, zo intens als je kunt, houd er anders mee op.’ Onbaatzuchtig liefhebben of liefhebben, dat is de vraag.
In deel één ontmoet een jonge acteur tijdens de Duitse bezetting, de mooie Joodse Sarah.
Ze verwijt hem zijn lafheid, en ook hij zelf worstelt daarmee: ‘mijn teveel aan hersens zat me in de weg, als het niet mijn tekort aan moed was’. Als de zoon van de buurvrouw op een ochtend wordt doodgeschoten schrijft zij een monoloog om haar verdriet te verwerken.
Het gaat over een jongen die na ruim 40 jaar een zoektocht begint naar het verleden. Ze vraagt aan de acteur om dit voor te lezen aan haar. Zo vormen deel één en twee samen een verhaal wat zowel ontroerend als extreem dubbelzinnig is, maar ook vol liefde, leugens en bedrog zit.
Van Maanen houdt je in zijn boeken zoekende, zijn schrijfstijl die je eigen fantasie een plaats geeft maar je wel vasthoudt. Je wordt door het verhaal in beslag genomen, geïntrigeerd.
Punten lijken taboe, en komma’s zijn heilig in zijn boeken. Een vaak terugkerend thema in van Maanens boeken is het terugkijken op de eerder personages, de onschuldigen blijken schuldig en alles neemt een onverwachte wending aan. ‘Wie overleefd doet dat altijd ten koste van anderen en niets is, bij nader inzien, zo eenduidig als het lijkt’, schrijft Elsbeth Etty.
MENING
Wat het boek zo mooi maakt zijn de vele alinea’s die je aanspreken en die je soms terug moet lezen om de schoonheid en de waarheid ervan te ontdekken. Alinea’s die het boek krachtig maken en die altijd betrekking hebben op de ‘ik’ persoon of andere personages.
Ik vroeg me af zei ze, uit haar gebed ontwakend, en het kwam me voor als een vervolg op wat ze al biddend had verzwegen, ik vroeg me af wat het is om joods te zijn. Niets, wilde ik zeggen, maar ik hield het voor me, ik wilde haar niet kwetsen of teleurstellen. Bedoelt u, vroeg ik, dat een jood anders zou zijn dan een niet-jood? Ja, zei ze, niet minder maar anders. En waarin dan?, vroeg ik weer. Ik wilde haar niet in het nauw brengen, ik wilde haar zekerheid, of ze bijvoorbeeld de theorie aanhing dat een jood geen persoonlijkheid zou bezitten maar slechts bestond omdat de ander hem tot jood benoemde, een stelling die de weg vrijmaakte naar een niet eens zo onschuldige vorm van antisemitisme.
Je verdenkt me er toch niet van, Sol, zei ze, dat ik het over een ander ras heb? Rassen bestaan niet, een mens is geen hond, volkeren bestaan, stammen, soorten, grote en kleine, witte en zwarte, gelovige en ongelovige’.
Maar niet alleen dat, ook het gevoel dat je in een droom verkeerd, zowel in deel één als deel twee. De wereld lijkt onrechtvaardig en ook de personages zijn niet zoals je verwacht of zou willen. Toch wordt de omgeving waarin het zich afspeelt vrijwel genegeerd, in deel één leeft de acteur in zijn eigen wereld en merkt weinig van de Oorlog. ‘Niets of niemand ging me meer aan, de oorlog niet, de schouwburg niet, alleen Sarah met haar geur, haar stem, de enkele witte draad in haar zwarte haar, haar mimiek die een vloeiende wisseling van stemmingen was, val licht en donker, niet meer dan een rimpeling van water, voor een acteur om jaloers op te worden, voor een minnaar om zich in te verliezen’.
Het gaat om de acteur, zijn liefde voor Sarah en als ze vlucht, de herinneringen aan Sarah levende te houden. De personages worden gevormd door de oorlog en de gebeurtenissen komen allemaal door de oorlog, de angst voor de Duitsers, die bij iedereen leeft.
Voor de een is de oorlog verzet geweest, voor de ander verraad, voor de volgende onverschilligheid of gelatenheid, voor de laatste vervolging en vernietiging, voor mij, als ik mijn doden met rust laat, niet meer of minder blijkbaar dan ontwakende en tenslotte ontwaakte sensualiteit rijping en rotting, geloof ondanks alles in die lieve leugen die we ons en elkaar maar moeten vergeven.
Dit is de conclusie die de hoofdpersoon op het eind van het boek trekt, dit is wat voor hem de oorlog heeft betekend. In de epiloog wordt door van Maanen pas onthuld naar wie Sol op zoek was, naar de vrouw die hem heeft opgevangen na de vlucht uit het klooster. De vrouw die hem inwijdde en alles leerde over de geheimen van lichamelijke aantrekkingskracht.
Heb lief en zie niet om, een prachtig boek waar het allemaal om liefhebben gaat.
