Het trema of ‘deelteken’ wordt over het algemeen gebruikt om het verschijnsel ‘diëresis’ mee aan te duiden: twee opeenvolgende klinkers die in twee afzonderlijke lettergrepen uitgesproken worden in plaats van als éénlettergrepige klank of tweeklank. Het trema voorkomt dus dat twee opeenvolgende klinkers als één klank gelezen worden. Normaal gesproken wordt het trema geplaatst op de tweede van de twee klinkers. Deze gemarkeerde letter geeft dan tevens het begin van een nieuwe lettergreep aan.
Niet bij alle ‘tweeklinkercombinaties’ wordt gebruik gemaakt van een trema. Bij het ene deel van de twee-lettercombinaties is er namelijk wel sprake van verwarring over de uitspraak en bij het andere deel niet (zie tabel). Woorden, of uitgangen hiervan die uit een andere taal zijn overgebleven of overgenomen, bijvoorbeeld het Frans of Latijn, krijgen geen trema. Dit is bijvoorbeeld het geval bij aerobic, petroleum en opticien. Bij meer dan twee klinkers achter elkaar gelden er weer heel andere regels. Direct na de i komt er geen trema, zoals in ooievaar, artificieel of truien, en alleen de e of de i krijgt een trema, het is mozaïek en geëuropeaniseerd, maar geuit en geautomatiseerd. Het werkwoord wiiën, spelen met Wii (een spelcomputer van Nintendo), is een geval apart met die ii in het grondwoord. Wat de uitspraak betreft is het te vergelijken met skiën. Wii is geen afkorting, dan zou wii’en juist zijn, zoals in sms’en. Het is ook wiiën, zónder hoofdletter. De hoofdletter van een eigennaam valt namelijk altijd weg als er een werkwoord van wordt afgeleid. In sonjabakkeren is de hoofdletter S ook afgeslankt tot een kleine letter s.
Combinaties met verwarring:
aa (Kanaän), ae (tetraëder), ai (archaïsch), au (naüpdaten), ee (beëdigen), ei (farizeïsch), eu (geünieerd), ie (patiënt), oe (poëzie), oi (diploïd), oo (coördinaat), ou (…), ui (ruïne) en uu (vacuüm)
Combinaties zonder verwarring:
ao (chaos), ea (bearbeiden), eo (neon), ia (chiasme), ii (draaiing), io (bioscoop), ij (bijou), oa (coassistent), eij (geijverd), ua (nuance), ue (individuen) uo (fluor). Ook in afgeleide begrippen op ‘achtig’ (lenteachtig) komt er geen trema in het woord
Ook in andere talen kent men het ‘deelteken’, maar het is niet overal even gebruikelijk. Zo zijn er naast het Franse Noël (Kerstmis), canoë (kano) en helicoïdal (schroefvormig) nog tal van andere voorbeelden, maar komt het trema in het Engels nauwelijks voor. Het Frans kent zelfs ‘un tréma’ op de y, zoals in de plaatsnaam Freÿr en de rue des Croÿs in Parijs. In het Engels is de ‘double dot’ te vinden in coöperate, reënter en naïve, maar de vormen cooperate, re-enter en naive zijn gebruikelijker. Bij de Engelse voornamen Chloë en Zoë is het wel gebruikelijk het trema te laten staan. Ook de achternaam van de zusjes Charlotte, Emily en Anne Brontë heeft een klinker met trema in zich, maar deze klinker wordt vreemd genoeg niet vooraf gegaan door een andere. Toch is het trema hier noodzakelijk, de e zou zonder trema niet worden uitgesproken. In het Spaans, Catalaans en Frans kan het trema ook direct na een medeklinker op een klinker worden gezet, zoals bij pingüino (pinguin) en het door Antoni Gaudí ontworpen Spaanse stadspark Parc Güell. In het Duits is volgens ‘die Deutsche Rechtschreibung’ van de late 19e eeuw het trema officieel afgeschaft, zodat er geen misverstanden met de umlaut meer konden ontstaan. Das Trema of Trennpunkt werd nog slechts in eigennamen op een i (Zaïre) of een e (Citroën) gebruikt. In Jacaltec, een Mayaanse taal, en het Malagasi, de nationale taal van Madagascar, komt het trema zelfs op de n. In de wiskunde, de universele taal, wordt er ook gebruik gemaakt van een heus trema. Zo kan de eerste afgeleide van de letter een enkele punt boven zich hebben en de tweede afgeleide een dubbele. Gebruikelijker is de schrijfwijze van respectievelijk één of twee accenten hoog achter desbetreffende letter (als het ware een aanhalingsteken sluiten).
Het trema wordt gewoonlijk gerekend tot de diakritische tekens (tekens die boven, onder of door een letter gezet worden en nodig zijn voor de uitspraak), strikt genomen is dit het echter niet. Het geeft immers geen andere klankwaarde aan de gemarkeerde letter, althans niet in geïsoleerde positie. Het wordt slechts gebruikt om onderscheid te maken tussen een tweeklank en twee losse klanken. Een klinker met een umlaut daarentegen krijgt een heel andere klank. Dit is goed te zien als het woord wordt afgebroken, het trema in be- eindigen verdwijnt, maar de umlaut in Brü- der blijft gewoon staan. En dat terwijl de umlaut ooit begonnen is als twee losse letters.
Historische gezien is de umlaut veel jonger dan het trema. Waar het trema helemaal is terug te voeren naar het Byzantijns-Griekse trema (perforatie), stamt de umlaut slechts uit de Middeleeuwen. In het middeleeuwse Duits werd de huidige umlaut geschreven als een e achter de betreffende klinker, of, in een kleinere vorm, erboven. Er was toen zelfs nog sprake van een o die achter of op een andere klinker geplaatst kon worden, zoals in het middeleeuws-Duitse bluome of blůme. Deze letter (ů) heeft echter slechts in de Tsjechische taal weten te overleven. Hetzelfde is in feite gebeurd met de tilde, in señor, wat oorspronkelijk een superscript n voorstelde. De superscript e was in het begin nog duidelijk herkenbaar als e. Later begon in handgeschreven teksten de e meer te lijken op twee aan elkaar gesmolten cijfers 1, en de superscript e veranderde in twee verticale streepjes. Deze e is te vergelijken met de e in het door de Duitse Ludwig Sütterlin ontworpen handschrift; het Sütterlin, waar we ook de ß aan te danken hebben. Langzamerhand veranderde de twee kleine streepjes in de huidige puntjes. Toch is het niet zeker dat dit de oorsprong is van de umlaut. Het is wel zeer waarschijnlijk dat het bestaan van het trema de uiteindelijke schrijfwijze van de umlaut heeft beïnvloedt.
Afbeelding: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Umlaut_forms.png/100px-Umlaut_forms.png
Uit stoerdoenerij wordt, vooral door heavymetalgroepen, soms een umlaut onnodig op een letter geplaatst, de zogenaamde Heavymetal-Umlaut, ook wel ‘röck döts’. Zo bestaan er de bands Motörhead en Mötley Crüe en kun je in het spel Guitar Hero III: Legends of Rock spelen met het personage Lars Ümlaüt. Om met dit gebruik van de umlaut te spotten werd in 1984 een satire gemaakt op het wilde gedrag van de hardrockbands. De film luidde This is Spın̈al Tap, dus met een niet functionele umlaut bovenop de n. Waarschijnlijk waren ze zich er niet van bewust dat deze letter werkelijk bestaat in het Jakaltec. Het sensationele gebruik van de umlaut is ook terug zien bij het ijsmerk Häagen-Dazs, de film Brüno en de Duitse Big Mäc. De Duitse punkband Die Ärzte ging nog een stapje verder en plaatste maar liefst drie puntjes op de ‘a’ in ‘Ärzte’ van hun album Geräusch.
Ook het Nederlands kent tientallen woorden met een officiële umlaut, al wordt deze dan, zeer respectloos, vaak ‘trema’ genoemd. U weet nu wel beter. Het gaat hierbij veelal om Duitse leenwoorden als fröbelen, Hüttenkäse, bühne, glühwein, föhn, röntgen, löss en Kaiserbrötchen, maar ook Zwitserse, rösti, en Zweedse, Knäckebröd. Het Duitse Müsli is bij ons dan weer teruggegaan naar de oorsprong (dus met een e achter de betreffende klinker) en wordt geschreven als muesli. Het Zwitsers-Duits kent het zelfs als müesli, dus met een umlaut én een e.
Laten we het horizontale leesteken nu eens van de letter afhalen, de puntjes wat meer uit elkaar zetten en het geheel vervolgens een kwartslag draaien! De dubbele punt is ontstaan! De dubbele punt is een leesteken dat bestaat uit twee gelijke stippen die op een verticale lijn boven elkaar geplaatst zijn. Deze twee stipjes hebben geen enkel doel van klankverandering meer in zich zitten. Ze kunnen dienen ter inleiding van een opsomming, een omschrijving of een toelichting, ze kunnen de tijd aangeven (12:24) of een Bijbelvers (Fil 4 : 4-6) en worden bovendien gebruikt in de wiskunde als deelteken of om verhoudingen aan te geven. De dubbele punt kan zelfs dienst doen om titel en subtitel van elkaar te scheiden! Neem bijvoorbeeld Starwars Episode IV: A New Hope. De wiskunde kent ook een dubbelpunt met weer een heel andere betekenis. Als een vlakke of een ruimtekromme zichzelf in een punt snijdt of raakt, wordt dat punt een dubbelpunt genoemd. Ook als er bij een punt van een oppervlak meer dan één raakvlak bestaat, is er sprake van een dubbelpunt.
Zonder de umlaut hadden we dus heel wat minder Duitse woorden in onze taal gekend en boeken van Boudewijn Büch hadden we nooit kunnen lezen. Hier valt nog mee te leven. Maar zonder het trema!? Dan hadden we nooit kunnen genieten van de prachtige van poëzie van Hiëronymus van Alphen en Isaäc da Costa. En hoe hadden we ooit voor havoërs in hawaïshirts dingen kunnen laten kopiëren door conciërges over y-coördinaten en de Möbiusband, het dadaïsme, Eurazië, bedoeïenen, hiërogliefen en relikwieën? Bovendien hadden we nooit kunnen waterpoloën, kanoën, jojoën, judoën, skiën of ons laten kunnen tatoeëren zonder het trema. Zelfs de reünie had zonder dit leesteken niet kunnen plaatsvinden! Aan de andere kant was het misschien beter geweest als ruziën, cocaïne of de Führer nooit hadden bestaan.
EXTRA:
– Bij samengestelde woorden wordt er geen trema maar een koppelteken gebruikt, het is na-apen en zee-egel.
– Wordt het trema echter op de klinker i geplaatst, dan wordt het enkele puntje vervangen voor een dubbele.
– De dubbele punt staat ook wel bekend als het dubbele punt, de/het dubbelepunt (zonder spatie) en de/het dubbelpunt (zonder e).
– Het woord coëfficiënt kent zelfs twee klinkers!
– The New Yorker magazine is de nog de enige krant die consequent een trema gebruikt in de Engelse taal.
– Meer Franse woorden met trema: ouïr (horen), ouï-dire (van horen zeggen), caïd (bendeleider), egoïne (handzaag), exiguïté (bekrompenheid), aïoli (knoflookmayonaise), aiguë (scherp), ciguë (dollekervel (schermbloemige plant)), stoïque (stoïcijns), paratyphoïde (paratyphus), négroïde (negroïde), Jamaïque (Jamaica), inouï (ongelofelijk)
