blog placeholder

Op het eerste gezicht lijkt het zonneklaar dat er een groot verschil is tussen documentaire en fictie. Het één is de werkelijkheid en het andere is fictief. Maar helaas is het onderscheid een stuk ingewikkelder.

Over het verschil tussen documentaire en fictiefilm is veel geschreven. Het is een zeer ingewikkeld onderwerp met veel facetten. Dit artikel geeft slechts de mening van de auteur weer, er zijn verschillende visies over dit onderwerp. Op het eerste gezicht zou je zeggen dat een documentaire waar is en fictie onwaar, maar zo simpel is het niet. Er is een verglijdende schaal tussen documentaire en fictie. Als je de soort televisieprogramma’s op een rij zou zetten van waar naar onwaar, ziet het er als volgt uit: [waar] reportage – documentaire – fictie – kunstfilm [onwaar].

Is een fictiefilm onwaar?

Ook een fictiefilm geeft een visie op de werkelijkheid. Ze staat nooit buiten de werkelijkheid, want dan zou ze geen aanknopingspunten hebben en zou de kijker niet weten waar hij naar keek. Het meeste in een fictie zou waar kunnen zijn. Het grote verschil met documentaire is dat alles in fictie nooit zo heeft plaatsgevonden. Alles is nagespeeld en geënsceneerd op een ander moment dan het werkelijk plaats zou gevonden hebben. Dit in tegenstelling tot de documentaire, die feiten toont die zo zijn gebeurd (bv. archiefmateriaal, interviews). Wanneer er in een film archiefmateriaal en niet-nagespeelde interviews voorkomen, is de film althans voor een deel geen fictie meer.

Is een documentairefilm waar?

Het ingewikkelde aan deze discussie is, dat een documentairefilm daarom nog niet automatisch waar is. Een reportage komt daar al veel dichter bij in de buurt, daarover meer in het artikel ‘Wat is het verschil tussen een reportage en een documentaire?’. In een documentaire wordt een visie gegeven op de werkelijkheid. Er wordt informatie gegeven in de context van de fascinatie van de maker voor het onderwerp. Je kunt dus moeilijk volhouden dat een documentaire waar is, want er zijn altijd meerdere manieren van kijken naar de werkelijkheid. Een betere term is dan ook  ‘waarachtig’. Een documentaire probeert een juiste visie op de werkelijkheid te tonen. En probeert de kijker ervan te overtuigen dat de visie juist is.

Tussengenres

De docusoap is sinds de jaren negentig sterk in opkomst. Een werkelijke situatie waarin meerdere mensen een rol spelen wordt met de camera bijna continu gefilmd zodat een soort soap ontstaat, een genre dat in de fictie al tientallen jaren bestaat. De nadruk ligt op de relatie tussen de hoofdpersonen. De gebeurtenissen lijken echt plaats te vinden maar onduidelijk is of ze ook hadden plaatsgevonden als er geen camera bij was geweest.

Een interessant genre is de mockumentary. Dit is een fake-documentaire. De bedoeling is dat de kijker zo lang mogelijk denkt dat hij naar een echte (dus waargebeurde) documentaire zit te kijken. Maar alles is nep. Het is zuiver geconstrueerd om de kijker voor de gek te houden. Door middel van (slecht) camerawerk en onduidelijk geluid kan de kijker denken dat het toevallig is dat de camera aanwezig was. Terwijl alles in werkelijkheid in scène was gezet. De personen in een mockumentary zijn bijna altijd acteurs. Er is ze van tevoren gezegd wat ze moeten doen en het is voor niet-acteurs erg moeilijk om te doen alsof. Dat ziet de kijker vrij snel.

Waarom een documentaire niet waar is.

Er zijn talloze redenen waarom je kunt betogen dat een documentaire niet echt waar is. Ten eerste is het van alles op aarde praktisch onmogelijk aan te tonen of het waar is, echt gebeurd is, bestaat. Dit is een eeuwenoude filosofische discussie. Wat belangrijk is bij het maken van film is dat je op het moment dat je de camera aanzet, inbreuk op de werkelijkheid pleegt. De mensen gaan zich anders gedragen, ze weten dat ze gefilmd worden, doen niet meer wat ze normaal doen. Wat ook een grote rol speelt, is dat de wijze waarop je de gebeurtenissen in beeld brengt, al een keuze van de maker zijn. Je kunt de camera zo plaatsen dat een persoon of een situatie er nadelig op staat. Je kunt op momenten draaien (filmen) dat er spectaculaire dingen gebeuren terwijl er meestal niks spannends gebeurt. Daarmee doe je de werkelijkheid al geweld aan. Als laatste kun je door montage een dwingende keuze maken wat je laat zien en wat niet. Daarmee kun je het verhaal een duidelijke kant op sturen. Je kunt zelfs een verhaal construeren uit losse feiten die samen in werkelijkheid helemaal geen verhaal vormen.Het is helemaal geen probleem dat een documentaire niet waar is. De maker moet het zien als een gegeven. Hij moet wel een overeenkomst met de kijker aangaan waarin hij belooft zo goed mogelijk de feiten te presenteren. Zodat de kijker zelf een eigen visie op de gebeurtenissen kan hebben die ook kan afwijken van die van de maker.