Bijna iedereen heeft het wel eens meegemaakt, een droom of een moment in het leven dat fictie en werkelijkheid al is het maar voor even één werden. Het onderscheid tussen wat kan en wat niet kan even vergeten. Als je je daar bevindt ben je op dat moment in de surrealiteit. De surrealiteit word door sommige mensen gezien als de ware functie van de gedachte, een plek waar je dingen meemaakt die je niet voor mogenlijk hield.
Verlichte Genoegens
‘Verlichte Genoegens’ is een schilderij uit 1929 gemaakt door een van de meest bekende schilders uit zijn tijd en tot vandaag een nog steeds groot gerespecteerd schilder Salvador Dali. Het schilderij is te bewonderen in het Museum voor Moderne kunst in New York. Het is geschilderd in olieverf en het doek is 24 bij 34,5 cm groot. Het schilderij behoort tot de kunststroming “het Surrealisme” en is geschilderd in de figuratieve stijl.
Het surrealisme
Het surrealisme werd ontwikkeld in de 20ste eeuw maar werd al ontdekt omstreeks 1800 in de literatuur van Duitse schrijvers die dikwijls spraken over poëzie die onstond uit het onderbewuste van de mens. De ‘surrealisten’ zagen Comonde de Lautréamont als een belangrijke voorloper in de stroming die in een melodramatisch stuk de surrealisten voorzag van een schat aan citaten. Het surrealisme werd pas echt als een nieuwe stijl erkent in 1924 toen André Breton “The Surrealist Manifesto” uitbracht. Het surrealisme is een stijl die tot op de dag van vandaag nog overal in de wereld opduikt.
De stijl is principieel ontstaan uit het Dadaïsme. Dadaïsten zijn kunstenaars die de oude stijl hadden afgeschaft en aan iets nieuws waren begonnen, zij vervaardigden hun werkstukken van allerlei materialen zoals gevonden voorwerpen en andere rommel. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de ready-made-art.
Omstreeks 1920 ging een aantal dadaïsten uit Zürich naar Parijs en stichte daar onder leiding van André Breton één van of de eerste surrealistische bewegingen. De beweging vertegenwoordigt een reactie tegen de vernietiging teweeggebracht door het rationalisme die de Europese cultuur en politici hebben laten leiden naar de gruwelijkheden van de Eerste Wereld oorlog. Men ging zich meer bezighouden met het onderbewuste en associeerde dit met dingen uit het dagelijks leven. Surrealisten willen een ontmoeting creëren tussen droom en werkelijkheid waardoor er een absolute realiteit ontstaat de zogenaamde surrealiteit met als doel de fundamentele problemen van het leven oplossen.
In het eerste manifest van het surrealisme van André Breton dat in 1924 werd gepubliseerd werd het surrealisme omschreven als: “Een zuivere psychische automatisme” met als doel zonder controle van rede een eindeloze stroom beelden beelden uit te drukken. De filosofische definitie is gebaseerd op het geloof in een bovennatuurlijke realiteit van zekere vormen met onderlinge verbindingen, die tot nu toe zijn ontkent, die worden gemaakt in de onbeperkte macht van de droom en het belangloze spel van het denken.
Surrealisten zagen dromen als de gouden bron voor de stroming omdat in dromen het onderbewustzijn zich manifesteert. Het onderbewuste en de werkelijkheid staan centraal in het surrealisme, er word geprobeerd een ontmoeting te creëren tussen die twee. Het werd gezien als een verhoogde staat van gedachte inneming, helder en vrij denkend.
Het surrealisme bestaat voornamelijk uit twee richtingen: figuratief en non-figuratief. De figuratieve stijl bestaat uit herkenbare beelden en voorwerpen. Voorstellingen zoals Salvador Dali en Giorgio de Chirico die maakten. De non-figuratieve stijl bestaat uit gedachteloze vormen en kleuren.
Je kunt de stroming hekennen doordat je herkenbare dingen ziet maar in hele vreemde combinaties met elkaar. De herkenbare dingen die je in surrealistische werken ziet zijn vaak vervormd en irrationeel. In surrealistische werken worden fantasie en werkelijkheid samen gebracht. Je komt vaak gedachteloze vormen en kleuren tegen. Een surrealist probeert te werken zonder na te denken en alles automatisch te laten verlopen. De onderlinge verbindingen en beelden die worden gebruikt uit het onderbewuste zijn meestal moeilijk te begrijpen.
Het surrealisme onderscheidt zich van andere stromingen door afstand te doen van het rationele, maar niet volledig in de fantasie weg te glijden. Het heeft zijn eigen wereld (surrealiteit) ontwikkeld waarin de totale vrijheid van de gedachte centraal staat. Als je surrealistische werken bekijkt zul je zien dat de betekenis nooit vast staat en dat het voor iedereen anders geïnterpeteerd kan worden. Max Ernst en Salvador Dali zagen de schilderkunst als een middel om met chiruchische precisie de niet voor rede vatbare vindingen uit het onderbewuste vast te leggen en verwerkte dit tot gecompliceerde beeldende kunst met een onzekere dus onbegrensde betekenis.
Bekende schilders van deze stijll waren Salvador Dali, Max Ernst en Giorgio de Chirico. In Nederland en België waren dit Johannes Moesman, René Magritte en Paul Delvaux ( die zich overigens nooit bij de beweging heeft aangesloten). Eén van de bekenste schilders in de non-figuratieve stijl was Joan Miro.
Het surrealisme bestond dus al enige tijd voor het verder werd ontwikkeld in de 20 ste eeuw. Het was een reactie op de tereur van de Eerste wereld oorlog teweeggebracht door het rationalisme van de Europese cultuur en politici. Het idee van de stroming is een wereld creëren (absolute realiteit) waar het onderbewuste en de werkelijkheid samenkomen, met als doel het oplossen van de fundamentele problemen van het leven. De stijl valt uit in twee richtingen, figuratief en non-figuratief. In de stijl kom je ook vaak herkenbare dingen tegen in vreemde combinaties met elkaar of vervormd ook kom je in het surrealisme vaak gedachteloze vormen en kleuren tegen. De surrealist probeert te werken zonder te denken en alles automatisch te laten verlopen. Het surrealisme word gezien als de totale vrijheid van de gedachte en de ware functie ervan. Surrealistische werken zijn vaak onzeker en dus hebben ze een onbegrensde betekenis.
Verlichte genoegens
De verhouding tussen de breedte en hoogte van het doek is ongeveer twee bij drie, verder is er geen echt indeling in het doek te bekennen behalve mischien de man en vrouw onder in het midden van het schilderij. Dali heeft in het schilderij voornamelijk donkere kleuren gebruikt. Naar mijn menig is dit om het mysterieuze en donkere gedeelte van het onderbewustzijn aan te geven. Daarnaaast maakt hij in zijn schilderij gebruik van herkenbare voorstellingen (figuratief) die vrij staan opgesteld in een leeg landschap.
In het midden van het schilderij ondersteunt een man een wanhopige vrouw met bebloede handen, ze komen allebei uit een golf tevoorschijn.Links daarvan zie je twee handen, één daarvan heeft een bebloed mes vast en de andere hand houdt hem tegen. Volgens mij is dit gebaseerd op een gebeurtenis en staat dit centraal in het schilderij. De rest van het schouwspel is opgevuld met beelden die oogwaarschijnlijk vrij staan van elkaar in een leeg landschap. De beelden zijn niet verwant maar hebben zoals in een droom op de één of andere manier met elkaar te maken.
Je ziet vier dozen de suggestie dat er iets in de dozen zit , of minstens alleen de grote doos wordt gewekt door het naakte figuur dat door de grote doos naar binen kijkt. De doos wordt bedekt door een blauw paneel dat als een vloeistof uit de doos lijkt te vloeien, uit de vloeistof onstaat de golf waaruit het koppel komt. door de vervormde openingen in het panneel kun je een glimp opvangen van wat er zich in de doos afspeelt. Deze doos kan wijzen op iets wat verborgen word gehouden voor de buitenwereld waarvan maar een glimp wordt gegeven aan iedereen en sommige (het naakte figuur) het geheel mogen zien.
In de doos aan de linkerkant zie je naar alle waarschijnlijkheid de gevel van de Santa Maria delle Grazie in Milaan, daarvoor zie je een eivormig voorwerp, iets wat vaker in het schilderij lijkt terug te komen. Een man bekijkt het geheel en geeft naar alle waarschinlijkheid zijn mening met zijn wijzende vinger.
In de doos uiterst rechts zie je fietsers met een eivormig object op hun hoofd, die ongeregeld door elkaar heen fietsen. Deze doos geeft volgens mij de maatschapij aan. De fietsers zijn de mensen die meedoen aan de mechaniek van het rationalisme, ze zijn allemaal min of meer het zelfde en doen wat ze altijd doen.
Op de kleinste doos die op de grote staat, Staat een beker in de vorm van een vrouwen hoofd. Uit het profiel van dit hoofd die je recht aankijkt wordt een tweede hoofd gevormd die naar links kijkt, bij beide hoofden is er een duidelijk oor wat de hendel voorstelt. Aan het grote hoofd is de kop van een dier verbonden dat op het Chinese teken van een Leeuw lijkt. Het geheel lijkt op een trofee, wat dan tot een overwinning van iets zou suggereren. De figuren lijken te lachen. Tussen twee dozen in zie je een totempaal waarvan het verband met de rest van de beelden volgens mij wel erg ver moet worden. Op de achtergrond zie je nog een misvormd opengebarsten ei dat in het verlengde ligt van de handen van de wanhopige vrouw. Ook staan er nog twee figuren die elkaar vast houden en is er nog een vreemde vervorming in het landschap achter het naakte figuur. Deze dingen hebben ook op de een of andere manier te maken met het geheel.
Verder zijn er in het schilderij schaduwen aangebracht die een verre lichtbron rechts onderaan oproept. Tot slot zie je nog een menselijke schaduw op de voorgrond, deze schaduw moet volgens mij de persoon in kwestie voorstellen die het gebeuren in een moment opname vastlegt. Dus Salvador dali die zijn ‘droomfoto’ neemt.
Je ziet in dit schilderij herkenbare alledaagse dingen zoals de man en de vrouw of de fietsers maar in vreemde combinaties met elkaar. De fietsers met een ei op hun hoofd, de man en vrouw komen uit een golf. Dit zijn een paar kenmerken uit het surrealisme. Verder zie je nog een paar herkenbare dingen die vervormd zijn of rationeel bekeken niet kloppen. Fantasie en werkelijkheid worden samengebracht. De onderlinge beelden en verbindingen uit het onderbewuste zijn vaak moeilijk te begrijpen, zo ook in dit schilderij. Ik begrijp ook niet alle verbanden in dit schilderij en de verbanden die ik wel begrijp zouden door iemand anders heel anders geïnterpreteerd kunnen worden. Salvador Dali heeft geprobeerd in een moment opname de surrealistische wereld vast te leggen, dit is hem naar mijn menig goed geluk
Dit schilderij is één van Dali’s zogenaamde ‘handgeschilderde droomfoto’s‘ en is een mooi voorbeeld van het surrealisme.
Mijn kijk op het voorwerp kan anders zijn dan die van een ander maar dat is nu juist een typerend kenmerk voor het surrealisme. Dus sluit ik dit stuk af met een citaat van Salvador Dali:
“Het doet er niet toe of anderen mijn schilderijen begrijpen het doet er niet toe of ik ze begrijp”
