Wanneer ik zoek naar informatie over het symbolisme in de schilderkunst kom ik prachtige werken tegen. Ze hebben veel gemeen. Schitterende weelderige kleuren en veelal voorstellingen van mensen. Maar geen van al echt realistisch geschilderd. Het gaat om het overbrengen van emotie en hierbij speelt de keuze van kleur vorm en symbolen een belangrijke rol. De schilderijen zijn dramatisch en veel hebben ook een religieus tintje. Naar mijn idee hebben veel werken toch een negatieve symbolische boodschap, waarom voelden deze kunstenaars zich geroepen om van deze naargeestige beeltenissen te schilderen? Of werden ze daadwerkelijk geroepen om dat te doen?
Voor een project deed ik onderzoek naar stillevens, met name uit de 17e eeuw. Ook hier blijkt het symbolisme een grote rol te spelen, maar de voorstellingen zien er totaal anders uit. Belangrijk aan deze werken is dat het er realistisch uit ziet. Er liggen een aantal voorwerpen in de schijnwerpers, zo goed als elk voorwerp symboliseert een boodschap. Met de juiste kennis zou dit dus een makkelijk te ontcijferen verhaal moeten zijn. Deze schilderijen ben ik gaan linken met stillevens uit deze tijd. Zo had ik een ontbijttafel uit de 17e eeuw van Floris Gerritsz van Schooten vergeleken met een reeks koelkast interieurs van Mark Menjivar, een project waar hij nu nog mee bezig is. Het project You are what you eat van Menjivar liet zien dat een koelkast de persoonlijkheid en levensstijl van de eigenaar reflecteert. De koelkast staat symbool voor de persoon.
Symbolisme komt dus nog wel degelijk voor in hedendaagse kunst. Het gaat alleen om een totaal andere betekenis. In oudere schilderijen speelt religie een grote rol. Het gaat om voorspoed, onheil, liefde, vruchtbaarheid of bijvoorbeeld kracht. Deze hebben allemaal een dier, plant, vorm, kleur of voorwerp als symbool. Ook is er onduidelijkheid over bepaalde symbolen, zo kan een appel staan voor verlokking en zonde maar ook voor liefde. Ik ben er nog niet achter wat het onderscheid maakt. Wanneer je in kunst van nu op zoek gaat naar symbolen is het naar mijn idee veel nuchterder. Zo vind ik het idee van de koelkasten prachtig. Menjivar is heel Amerika afgereisd, heeft daar portretten gemaakt van individuen maar daarbij heeft hij ook een beeld gecreërd van Amerika. Het komt in de buurt van een wetenschappelijk onderzoek maar wordt als kunst gepresenteerd. Waardoor het een symbool word en geen wetenschap.
Wat hier wel ontbreek is de emotie. Waar het in een 17e eeuws werk over dood en lijden gaat komt een zware lading emotie aan bod, zo een schilderij zet je aan het denken, aan het filosoferen. Misschien herken je deze pijn. Waarom heeft de schilder deze voorstelling gemaakt? Kan het te maken hebben met zijn ervaringen? Of was het een serieuse boodschap, moesten mensen gewaarschuwd worden voor dit soort onheil? In dat geval twijfel ik of het dan ook als kunst werd gezien toendertijd. Een waarschuwende verbeelding van de hel schaf je toch niet aan voor in de woonkamer? Daar kijk je liever niet naar. Dat zouden eerder reclameaffiches vannuit de kerk zijn. Propvol emotie, maar persoonlijkheid vind ik ver te zoeken in deze schilderijen.
Ik beschouw beiden als een aspect van symbolisme, emotie en persoonlijkheid. Maar waar vroeger emotie onmisbaar en persoonlijkheid ver te zoeken was, lijkt het nu alleen nog maar over persoonlijkheid te gaan. Is dat het verschil tussen kunst uit te 17e eeuw en nu? Nog een groot verschil is natuurlijk dat onderwerpen in de hedendaagse kunst vrijwel altijd de keuze is geweest van de kunstenaar zelf, er is misschien wel een opdrachtgever geweest, maar de kunstenaar zal vannuit zijn eigen mening blijven werken. Bij oudere schilderijen ging dat het regelmatig in opdracht. Een rijk gezin kon opdracht geven voor een verbeeltenis van een fruitschaal voor in de eetkamer. Er moest een kruis op de achtergrond, dat symbool staat voor het lijden, een appel, voor verlokking en zonde maar ook een roos naast de fruitschaal dat staat voor dapperheid en liefde. In zo een geval komt het er dus op neer dat de schilder enkel een estetisch beeld neerzet, met daarin een paar algemene symbolen die de opdrachtgever gekozen heeft. Als je het zo bekijkt vind ik de simpel ogende foto’s van de koelkast interieurs meer kunst. Hier is de kunstenaar zelf op een nieuw idee gekomen en heeft deze ook uitgewerkt. Beiden vertellen een verhaal, doch is het werk van Menjivar een stuk meer uniek.
Over het algemeen is het gebruik van symbolisme veel veranderd. Alleen religieuse kunstenaars en schrijvers lijken nog veel waarde te hechten aan de oudere symbolen die te maken hebben met begrippen als reinheid, boete, rouw en natuurlijk het kruis. Maar gezien religies als het christendom er veel meer oude rituelen en gewoontes op nahouden is dit niet zo opmerkelijk. Wel zijn een aantal betekenissen van symbolen aardig ontkracht, omdat de wetenschap al veel tegendelen heeft bewezen. Hel en hemel lijken niet te bestaan evenals de duivel. Over vruchtbaarheid weten we ook wel beter, daar hoeven we geen kippeneieren voor te eten.
We weten nu beter, dit zal ook de reden zijn dat wetenschap een belangrijkere rol speelt in kunst van nu. Waarschijnlijk vervangt dit de religieuse symbolen van vroeger om er toch een betekenis in te houden. Nu is de vraag hoelang wetenschap deze rol zal blijven vervullen. Raken we ooit uitgekeken op dit soort onderzoekjes? Komt er misschien iets totaal nieuws dat het symbolisme in kunst kan verwoorden?
