Het beroemde altaarstuk ‘De Kruisafneming’ van Rubens is het meesterstuk van de Vlaamse schilderkunst van de 17e eeuw. Het drieluik bevindt zich in het transept van de Onze Lieve Vrouwe Kathedraal te Antwerpen waar zich tevens ‘De Kruisoprichting’ van Rubens bevindt. Het altaarstuk werd in 1611 besteld door de Kolveniersgilde van Antwerpen voor hun altaar. Het centrale paneel werd in 1612 voltooid en de zijpanelen (die ook aan de achterkant zijn beschilderd) in 1614. Het werk, zoals we zullen zien, is op iconografisch vlak zeer interessant.
Op het linkerpaneel heeft Rubens de visitatie afgebeeld. We zien Maria die in verwachting is van Jezus en op bezoek gaat bij haar nicht Elizabeth die op het punt staat te bevallen van Johannes de Doper, degene die Jezus later zal dopen in de Jordaan. We zien Elizabeth die gebaart naar haar eigen buik en naar die van Maria. Volgens het evangelie van Lukas werd Elizabeth vervuld van de heilige geest toen Maria haar groette, sprong het kind van vreugde op in haar schoot en zegende zij daarop Maria en het ongeboren kind. Achter hen begroetten Jozef, de man van Maria en Zacharias, de echtgenoot van Elizabeth, elkaar. Tussen de figuren in zien we een klein hondje, symbool voor trouw. De scene speelt zich af op het bordes voor een luxe italiaanse villa in renaissance stijl. Daaronder zien we een glimp van het plattelandsleven. We zien een boer op weg naar zijn akker, kippen en een pauw. De pauw kan hier opgevat worden als symbool voor de onsterfelijkheid van Christus.
Op het centrale paneel is de kruisafname afgebeeld. Het levenloze lichaam van Christus wordt door zijn vrienden van het kruis genomen. We kunnen Jozef van Arimathea, de iniatiefnemer van de begravenis van Christus en een geheime leerling van Jezus, herkennen aan zijn rijke kledij. Nicodemus, ook een leerling van Jezus, herkennen we daarentegen aan zijn eenvoudige kleding. De figuur vooraan in het rood is Johannes de evangelist: hem herkennen we aan zijn jeugdige uiterlijk, ongeschoren baard en lange haar. Links onderaan bevinden zich de drie Maria’s: de maagd Maria, Maria Kleophas en Maria Magdalena. Het lichaam van Christus is in een lange witte lijkwade gewikkeld, hetgeen een verwijzing is naar de eucharistie van de katholieken.
Het rechterpaneel beeldt vervolgens de presentatie in de tempel uit. We zien de oude man Simeon in een rood priestergewaad met het kindje Jezus in zijn armen, de profetes Anna, Maria en Jozef. Een leuk gegeven is dat op dit paneel ook de opdrachtgever van het doek staat afgebeeld: Nicolas Rockox.
Wat was de betekenis van deze drie bijbelscenes? Ze waren zeker niet toevallig gekozen door Rubens. De patroonheilige van de gilde die het doek bestelde was Sint Christofoor wiens naam letterlijk ‘het dragen van Christus’ betekent. We zien inderdaad dat de drie scenes betrekking hebben op het dragen van Christus: Maria draagt Christus in haar schoot, Simoneon draagt Christus in de tempel en op het centrale paneel wordt Christus van het kruis gedragen.
De heilige werd zelf ook nog afgebeeld op de achterkant samen met de kluizenaar die op de oever staat met een lantaarn om de weg te verlichten voor Christofoor. Hij draagt het licht, symbool voor Jezus die het licht van de wereld is.
Rubens koos in andere woorden dus onderwerpen uit het nieuwe testament die direct verband hielden met de de patroonheilige van de gilde voor wie het doek bestemd was. Op de achterkant beeldde hij de legende van Christofoor zelf uit. Het is natuurlijk indenkbaar dat de gilde, schutters van Antwerpen, zeer in hun sas waren met dit voortreffelijke altaarstuk dat volledig op hun wensen aansloot!
