De Barok, niet bepaald een onderwerp dat je verwacht van twee meisjes op 6 vwo. Waarom wij dit onderwerp dan toch gekozen hebben? Simpelweg omdat de Barok een van de mooiste kunststromingen in de geschiedenis is, voor ons. De Barok is een stijl die macht uitstraalt, maar die door middel van subtiele details toch een zachte kant heeft. Het uiteindelijke resultaat van deze combinatie spreekt ons heel erg aan. De Barok is een stijl die uit nood geboren is. Door de opkomst van verschillende geloven moest de kerk wel terugvechten.
Of vertel ik nou al teveel? Dat kan ook niet de bedoeling zijn. Anders blijven er geen vragen meer over om te beantwoorden dadelijk. En wie zegt dat de Barok altijd al zoveel macht uitstraalde. Was deze stijl wel altijd zo groots als er nu gezegd wordt? Hoe is de Barok eigenlijk ontstaan?
En waarom was de renaissance ineens niet meer goed genoeg? Waarom kwamen er vernieuwingen? Bestaat er zoiets als een algemene Barok? Of wil ieder land laten zien dat zij een veel mooiere vorm van Barok kunnen maken? Had de Barok eigenlijk wel invloed op het protestante Nederland? De Barok is natuurlijk een stijl die vooral kenmerkend is voor de katholieke kerk.
Wat vinden mensen tegenwoordig nog van de Barok? Misschien is de Barok tegenwoordig niet meer dan een stijl die zijn tijd gehad heeft. Moeten we al die oude gebouwen nog wel bewaren? En die kleren dan, daar kunnen we nu niet meer mee lopen. Tenminste niet zoals ze waren, blijkbaar hebben grote modehuizen nog voldoende interesse in de Barok.
Wat maakt de Barok zo speciaal dat we ook nu nog kenmerken van de Barok verwerken in onze huizen en kleren? We laten oude gebouwen staan, maken musea vol oude kleding en antieke meubels zijn een fortuin waard. Merken als Dolce & Gabana, Louis Vuitton en Versace grijpen massaal terug op oude ontwerpen en vermengen het met een vleugje comfort. Wie heeft deze stijl bedacht? Waarom straalt het zoveel macht uit, zoveel elegantie en subtiliteit?
Door middel van enkele vragen gaan wij proberen al deze kleine vraagjes te beantwoorden. Om duidelijk te maken waarom de Barok ook nu nog van invloed is in onze samenleving en we maar moeilijk afstand kunnen doen van de ooit nog veel mooiere gebouwen.
Hoe ontwikkelde de Barok zich vanuit de Renaissance?
Begin 17e eeuw was een onrustige periode voor Europa. Oorlogen ontstonden en de kerk begon haar macht te verliezen. Het wat tijd voor iets nieuws: de Barok. Maar wat heeft er eigenlijk toe geleidt dat het oude vertrouwde niet meer goed genoeg was?
Beknopte schets van de 17e en 18e eeuw in Europa
De eerste helft van de 17e eeuw werd beheerst door oorlog. De dertig jarige oorlog om precies te zijn. Met name Duitsland kreeg te maken met de consequenties van deze oorlog. Politiek en economisch was er van Duitsland weinig meer over. Frankrijk begon zich te ontwikkeling tot een absolute monarchie waarin het volk braaf ja en amen zei tegen de koning en zelf geen inspraak meer had. Engeland deed nog een poging dit ook in te voeren, maar dit was zonder succes. Na een burgeroorlog en een revolutie deed het parlementair stelsel haar intrede. Om een goede positie qua handel te bereiken/behouden voerde Engeland vier handelsoorlogen met de Republiek. De Republiek was toen een toevluchtsoord geworden voor vrije denkers die uit de Zuidelijke Nederlanden vertrokken waren en zich in Amsterdam vestigden. Deze vrije denkers vonden dat niet God bepaalde wat er gebeurde maar dat er wetenschappelijke verklaringen voor waren die te maken hadden met oorzaak en gevolg. Vorsten hadden in de 17e eeuw minder te zeggen dan hun vazallen en hun land was grotendeels in handen van leenheren. Door de opkomst van de handel konden vorsten de opstandige adel uiteindelijk aan zich onderwerpen. En dankzij het geld van de burgers kon hij huurlegers financieren. Helaas voor de vorsten waren hun stenen kastelen en ijzeren legers niet bestand tegen kruisbogen of buskruit. In de achttiende eeuw begon Pruisen een bedreiging te vormen voor Oostenrijk. Dit resulteerde erin dat Habsburg en Bourbon samengingen. Door conflicten tussen Engeland en haar kolonie ontstonden de Verenigde Staten en in Frankrijk begon de burgerij in opstand te komen tegen heb absolutisme met als gevolg de Franse revolutie. Verlichte denkers begonnen zich in heel Europa te richten op wetenschap en kunst. In de verlichting draaide het om het rationalisme. De vorstsoevereiniteit werd vervangen door volkssoevereiniteit en er ontstond een vrije economie. De achttiende eeuw was het staartje van de Barok. De stijl ontwikkelde zich langzaam richting de rococo en uiteindelijk ging het geleidelijk over in het neoclassicisme. De sierlijke lijnen en asymmetrische patronen maakten weer plaats voor de strakke lijnen gebonden aan strenge regels.
Politiek en Kerk
In de 17e eeuw ontstond de protestantse reformatie. Dit hield in dat steeds meer mensen afweken van het katholicisme en overgingen op het protestantisme. Door de opkomst van de handel trokken ook veel mensen van het platteland naar de grote stad waardoor nog meer mensen afweken van hun geloofsovertuiging. De kerk verloor haar leden, en snel. Hiervoor was echter een oplossing bedacht: de Barok. De kerk moest een manier vinden haar leden te behouden en nieuwe leden aan te trekken. Dit deden ze door verschillende kunstenaars voor zich te laten werken en met de kunstwerken die gecreëerd werden de grootsheid van God en de kerk aan te tonen. Dit was echter niet genoeg, oorlog moest bepalen welk geloof het beste was. En oorlog moest bepalen hoe landen geregeerd werden. Het was alsof niets in Europa nog goed genoeg was. Alles moest veranderen en heersende machten moesten de bevolking ervan overtuigen dat zij toch blijven mochten. Politiek en geloof zijn echter niet los van elkaar te zien in deze twee eeuwen. Leiders proberen de bevolking hun geloof op te dwingen. Zo wordt de republiek een protestantse staat waar overige geloven getolereerd werden en dwong Spanje haar onderdanen zich te bekeren tot het katholicisme. Ondanks Godsdienstvrijheid was het katholicisme niet erg populair in de Republiek. De meeste inwoners waren protestants of calvinistisch en hadden weinig tot geen drang zich net zo uitbundig te uiten als de katholieken. In Nederland zijn nu dus ook maar een beperk aantal Barokke gebouwen. Landen als Frankrijk en Italië daarentegen zijn wel katholiek en hebben ook regeringen die dit uit willen dragen al dan niet opleggen aan de bevolking. Wat de tijd van de Barok was tevens de tijd van het absolutisme. Om te bewijzen dat zij en hun geloof groots waren lieten ze enorme paleizen, kerken en andere overheidsgebouwen maken, allemaal rijkelijk versierd. Dat de gebouwen groot, groter, grootst moesten en de versieringen extreem druk en uitbundig is niet meer dan een logisch gevolg van de manier waarop de landen bestuurd werden. Het zit in de aard van de mens om macht te willen hebben over anderen en deze macht eenmaal bezittend deze te behouden. Zo kwam het ook dat Lodewijk XIV in Frankrijk het paleis in Versailles volledig tot een Barokke pareltje liet ombouwen. Terwijl het volk onderdrukt werd en hoge belastingen moest betalen. Na vele revoluties en opstanden van het volk begon de Barok langzaam te verdwijnen. Het was genoeg geweest. Na jaren van onderdrukking wilde het volk gelijkheid en daarmee kwam er ook een einde aan de eindeloos versierde kunstwerken.
Belangrijke gebeurtenissen
Tijdens de 17e eeuw begon de internationale handel op gang te komen. Als gevolg hiervan gingen landen hun positie versterken door middel van compagnieën. De belangrijkste is de V.O.C., deze compagnie stond onder leiding van Nederland. Omdat Engeland zich er niet in kon vinden dat Nederland zoveel macht op zee kreeg ontstond er een oorlog. Eigenlijk was er in heel Europa oorlog. Namelijk de Dertig jarige oorlog. Deze oorlog ging om geloof. De protestanten en katholieken stonden recht tegenover elkaar en vochten hun geschillen uit in Duitsland. Overal in Europa worden heersende vorstenhuizen verdreven en doen landen er alles aan meer macht te krijgen. Zweden breidt haar macht uit met territoria in landen als Rusland, Finland, Duitsland, Estland en Letland. Uiteindelijk hebben ze zelfs een stuk in Amerika gehad. In Rusland begon tegelijk een nieuw vorstenhuis aan de macht te komen: de Romanovs. In Frankrijk kwamen de Bourbons aan de macht. Zij hebben de Absolute Monarchie ingevoerd. De adel verliest haar macht en heb protestantisme wordt uitgebannen. Door de scheepvaart komen landen in contact met nieuwe grondstoffen en producten. Deze producten worden verhandeld met tot gevolg een snelle economische groeit. Deze economische groeit zorgt ervoor dat de rijke burgers geld overhouden voor dingen als kunst. In de 17e eeuw worden er grote hoeveelheden geld besteed aan kunst. Kunstenaars als Rembrand en Vermeer hebben in deze eeuw veel opdrachten gekregen. Het absolutisme wint in de 18e eeuw veel terrein. Het Osmaanse rijk verliest haar macht en moet plaatsmaken hoor het Habsburgse rijk. Helaas voor het absolutisme was het geen lang leven gegund. Door ontdekkingsreizen en kolonisaties komt de slavenhandel op gang. Met name vanuit West-Afrika worden mensen gehaald om als slaven op plantages in Noord-Amerika te werken. Dit is nodig omdat de inheemse bevolking is uitgestorven door ziekten en moord. Op 4 Juli 1776 worden the decleration of independance getekend. Eindelijk is Amerika een zelfstandig land en is zij niet langer afhankelijk van Engeland. In Engeland kwam de industriële revolutie opgang. Deze bracht verschillende belangrijke ontwikkelingen met zich mee zoals de uitvinding van het gietijzer en de stoommachine. Door de verlichtingen kwam kunst en wetenschap tot bloei. Er kwamen spectatoriale geschriften, met beschouwingen over kunst, wetenschap, religie, politiek en mode, in omloop waaronder de Hollandse spectator uit 1731.
Wat zijn de algemene stijlkenmerken van de Barok?
Wat wil de Barok bereiken? En waarom wil het dat? Maar vooral, hoe wordt dit bereikt? De eerste vraag is meteen de makkelijkste. Of we het nou over de kerk of regeringen hebben, beide willen ze een beroep doen op de emoties van de toeschouwer. En dit willen ze natuurlijk zodat de toeschouwer overdonderd zou worden met wat deze zag. Overal waren versieringen, krullende ornamenten, drukke symmetrische patronen en onrustige afbeeldingen. Alles liep door elkaar, maar als bezoeker kon je niet anders dan met open mond kijken naar alles om je heen. In de landen waar de Barok het meest tot uitdrukking is gekomen was het grootste deel van de bevolking katholiek. En een logische beredenering van de heersers van deze landen was dus dat zij door God aangesteld waren. Nu moesten ze nog het volk overtuigen. Het ene na het andere grote gebouw kwam tevoorschijn. Niet te vergeten dat de kerk zelf ook nog moest vechten voor haar aanhangers. Met als gevolg dat er nog meer grote, rijk versierde gebouwen kwamen. De burger die naar de kerk ging werd overrompeld door alle pracht en praal, en accepteerde meteen de grootsheid van God. Wie anders kon dit gemaakt hebben? En de heerser werd braaf gevolgd, wat God had hem gestuurd. Nu waren de heersers geen domme mensen. Zowel de kerk als de regerende huurde kunstenaars in om de meest prachtige kunstwerken te maken. Maar aan deze kunstwerken hingen bepaalde eisen. Zo mochten ze niet meer op de brave renaissance kunstwerken gelijken. Ze moesten vernieuwend zijn, ze moesten groots zijn. Om dit te realiseren maakte de kunstenaard handig gebruik van enkele ongeschreven kunstregels. Om de emoties bij mensen op te wekken zorgen zij voor een onrustig geheeld. Het doel is de suggestie van beweging op te wekken. Dit doen zij door middel van asymmetrische vormen en het gebruik van ovalen. Beiden worden zowel in schilderkunst als in het ontwerp van een gebouw gebruikt. Het draaide er in de Barok om dat er een eenheid tussen horizontale en verticale lijnen was. Om een onrustige sfeer te creëren worden met name deze verticale lijnen benadrukt. Zo rusten koepels vaak op hoge zuilen, zijn er veel torens en worden schijnzuilen vaak verdubbeld.
Soms worden er ook elementen van de renaissance overgenomen, maar nooit precies. Doorbroken frontons en zwaar lijstwerk zijn hier enkele voorbeelden van. De gebouwen in de Barok worden als een onderdeel van hun omgeving gezien. Organische structuren zijn terug te vinden in golvende gevels met veel convexe en concave . Ook worden grote trappen gebruikt om de overgang tussen natuur en gebouw geleidelijk te laten gebeuren. Bij kerken wordt het altaar door middel van lichteffecten benadrukt. Schilderijen in de gewelven zorgen er voor dat de kerkgangen denkt dat hij recht de hemel in kijkt. Dit wordt ook wel trompe l’oeil genoemd. Bij de seculiere gebouwen draait het vooral om complexe ruimtestructuur en de accentuering van illusionistische effecten door met licht/donker contrasten te werken. Het wordt een dynamisch geheel. Niet te vergeten hierbij is het veelvuldig gebruik van waardevolle materialen zoals goud. Tevens is bij deze gebouwen het belangrijk dat ze een geheel vormen met hun interieur. Het is niet een huis met meubels en hier en daar een kunstwerk. Het huist met de meubels vorm één kunstwerk. In de kunst worden er niet meer volgens een bepaalde compositie gewerkt. Alles wordt afgebeeld zoals op het moment van de activiteit. Delen die het meest tot de verbeelding spreken en de meeste emoties oproepen worden extra benadrukt door deze anders te belichten dan de rest. Vaak is alleen een schilderij niet voldoende. Om een echt theatraal effect te bereiken en mensen te imponeren worden kunstdisciplines samengevoegd. Zo worden schilder- en beeldhouwkunst vaak gecombineerd om het ultieme effect te creëren.
Interieur en exterieur
De Barok laat zich vooral kenmerken door overdaad. Als we kijken naar de inrichting van huizen in Barokke stijl, dan zien we dit vooral terug in het meubilair. Dit is rijkelijk versierd en gedecoreerd met krullende motieven. In kasten ziet men deze motieven met name terug komen in de voeten en laden van de kast die vaak met prachtig houtsnijwerk zijn afgewerkt. De krullen zijn het meest geliefd maar ook worden vaak personen uitgebeeld. De stoelen zijn bekleed met drukke stoffen gelijkend aan het behang. Vaak worden grote schilderijen opgehangen om het geheel minder kaal te maken. Het plafond overigens is een groot schilderij met in het midden een zo groot mogelijke kroonluchter. Als men kijkt naar de bedden zijn deze vaak afgescheiden van de kamer door middel van een hek, dit hek is net als de kasten en stoelen versierd met figuren en krullen. Om het bed heen hangen gordijnen met uitgebreide borduursels meestal van bloemen. De muren in de verschillende kamers waren vaak voorzien van pilaren, deze diende ter versiering van de kamer. Bovenaan deze pilaren werd met sierlijk beeldhouwwerk een overgang gecreëerd naar het beschilderde plafond. Tussen de pilaren werden vaak beelden neer gezet op de lege ruimtes op te vullen. Veel voorkomende kleuren zijn geel en bruintinten, vaak met gouden accenten. Ook wit was een geliefde kleur. Grote ramen zorgden voor veel licht waardoor de kleuren beter tot hun recht kwamen en iets verhevens hadden.
Waar de binnenkant van de huizen vaak erg druk is en vaak een opeenstapeling van kunst lijkt. Is de buitenkant vaak rustiger. Wel word er veelvuldig gebruik gemaakt van subtiele versieringen als guirlandes, torentjes en beeldhouwwerken. Toch oogt de buitenkant subtieler door de weinig kleurwisselingen en de effen muren zonder verdere motieven. Zeer kenmerkend voor de Barokke huizen zijn de gebroken frontons boven de ingang.
How-to-make-Barok-art-for-dummies
De meeste kunstwerken die vandaag de dag gezien worden als “prachtig” en “fantastisch” komen uit de 17e en 18e eeuw. Barok kunstenaard deden er alles aan om hun kunstwerk beter te maken dan dat van alle anderen. Maar er waren wel enkele richtlijnen waar ze zich aan hielden. Nu lijken die Prachtige schilderijen een heel klein beetje makkelijker. Of voor iemand met een beetje aanleg voor tekenen/schilderen juist heel makkelijk. Laten we eens kijken hoe makkelijk precies. Als voorbeeld nemen we een schilderij. Hoe maak je dat nou precies? Lees en leer..
Men neem een religieus onderwerp met als het even kan een dramatisch onderwerp.In ons geval de kruisiging van Jezus. Men schetst hoe men dit wil uitbeelden en met wat geluk lijkt het nog ergens op. Eenmaal de uitlijning gemaakt kan er kleur toegevoegd worden. Niet zomaar kleur nee, nee, er moet een sterk licht/donker contrast ontstaan. Dit contrast versterkt het dramatisch karakter van het thema. Als de basis qua kleur gelegd is kunnen we verder gaan met het uitwerken van onze personages. Belangrijk is dat het schilderij beweging uit gaat stralen, er moet dynamiek zijn tussen de personages, hun kleding moet wapperen en natuurlijk vallen. Nu begin het schilderij al moeilijk te worden om te maken.
Nou stel dat we dit schilderij op de muur van een kerk willen plaatsen. Wat kunnen we dan het beste doen om het hemelse licht en de eeuwigheid goed tot uiting te brengen? Juist ja, ornamenten plaatsen, mooie gouden ornamenten. -Wil je dit schilderij echter gewoon in je woonkamer hangen dan kun je deze ook laten achterwegen.-
Onze compositie zou erg saai worden als we alles in rechte lijnen zouden plaatsen dus is het belangrijk dat we daarvan afzien en diagonale lijnen gebruiken. Dit draagt tevens bij aan de dynamiek in het schilderij. Om nog eens extra te benadrukken dat het hier om een Barokke schilderij gaat en we hier dus niet gediend zijn van rechte renaissanceachtige kunstwerken moeten we erop letten veel gebogen vormen te gebruiken.
En om die mooie muur met gouden ornamenten de perfecte plaats voor ons kunstwerk te maken moeten we de muur eerst nog versieren. Een mooi symmetrische print lijkt me zeer geschikt hiervoor. Het contrast tussen de muur, het schilderij en de ornamenten wordt dan nog eens extra benadrukt waardoor een dynamisch geheel ontstaat.
Wat is het verschil tussen de Italiaanse, Franse en Nederlandse Barok?
De Barok heeft zich over vele landen verspreid, en elk land heeft zijn eigen kenmerken en visies. Kunst is natuurlijk in geen enkel land hetzelfde, maar wat zijn dan precies de verschillen? Bij dit onderwerp behandelen we de Barok en zijn geografische verschillen.
Italië
De Barok begon rond1600 in Italië, (Rome) en eindigde rond 1750. Tot en met de negentiende eeuw verwees men met ‘Barok’ naar het ‘’vreemde’. Pas later werd het beschouwd als een historisch kunstbegrip waarmee men de periode na de Renaissance aanduidde. De Barok was voor Rome erg belangrijk, want door de werd de macht van de kerk in Rome in twijfel getrokken. De kerk probeerde dit te sussen met de Contrareformatie: een ‘strijd’ tegen de reformatie. Het Vaticaan begon meer geld uit te geven aan architectuur, schilderijen en beeldende kunst. Dit zorgde ervoor dat er veel kunstenaars naar Italië en Rome kwamen. De Barok, en in het bijzonder de Italiaanse Barok, was een kunst die wil aanlokken en overweldigen. De Kunstenaars uit de Italiaanse Barok gebruikten nieuwe technieken die de kunst meer beweeglijkheid geeft. Die je kreeg door kleuren, kleurgebruik, lichtinval, ruimte, dynamiek, versieringen en licht- en schaduweffect. De Italiaanse Barok heeft een aantal bijzondere kenmerken. Zo werd er in de Italiaanse Barokperiode veel gebruik gemaakt van ’trompe l’oeil’, dat gezichtsbedrog betekent. Je kunt geen onderscheid meer maken tussen schilderijen, beeldhouwkunst en architectuur. Het lijkt of alles in elkaar overvloeit. Er werden erg ingewikkelde composities gemaakt, alleen maar om het geheel ruimtelijker te laten maken. In de kunst van de Italiaanse Barok wordt er vaak gekozen voor een religieus onderwerp, want de kerken moeten hemelse heerlijkheid uitstralen en de belangrijkste opdrachtgever was de kerk. Iets anders dat vrij vaak werd toegepast, is fragmentatie. (Losse delen vormen samen een groot geheel). Een belangrijke architect van de Barok was Michelangelo.
Michelangelo di Lodovico di Buonarrotti Simoni (1475-1564):
Ook wel ‘de vader van de Barok’ genoemd. Hij is geboren in Italië in het dorpje Capresse. Toen hij slechts een paar weken oud was verhuisde hij met zijn familie naar Florence; door de grote kunstschatten van de architectuur, beeldhouwkunst en schilderkunst van deze stad, ontwikkelde Michelangelo al vroeg een voorliefde voor kunst. Hij gaat met zestienjarige leeftijd in de leer bij de schilder Domineco Ghirlandaio en de beeldhouwer Bertoldo di Giovanni. Zijn talent trok de aandacht van de heerser van Florence, Lorenzo de’Medici. Hij kreeg een plaats op zijn befaamde school waardoor hij veel invloedrijke mensen leerde kennen en hij steeds bekender werd.
Hij kwam altijd heel arrogant over, maar in werkelijkheid was hij ontevreden over zichzelf. Hij stond daarom ook bekend als een ziekelijke perfectionist met een constante ontevredenheid over zijn geniale kunstwerken. In zijn werk werd hij vooral geïnspireerd door de mannelijke schoonheid, en niet alleen op esthetisch vlak, maar ook emotioneel. Hij voerde van binnen een constante strijd met zichzelf. Met aan de ene kant de gedachten over homoseksualiteit in die tijd en aan de andere kant het grote verlangen naar mannen in kunstwerken. Michelangelo was behalve beeldhouwer, schilder en architect ook dichter. Vandaar dat hij later bekend stond als een ‘homo universalis’.
Frankrijk
Van 1600 tot 1655 was de Barok een veel gevraagde architectuurstijl in Frankrijk. Lodewijk XIV was heel enthousiast over de Barok. Frankrijk beleefde de Barok dan ook als een korte, hevige bloeiperiode. Het was nog steeds belangrijk om de kerk te verheerlijken en het protestantisme zwart te maken, maar minder dan in Italië. Barok werd vooral toegepast bij de kastelen en paleizen van de adel in die tijd. Met name de Franse architectuur onderscheidt zich van de algemene Barokstijl. De hofhouding van Lodewijk XIV kon zich niet terugvinden in de bombastische elementen die doorgaans de Barokarchitectuur kenmerken. Ze kiezen daarom voor een koele en verstandelijke benadering in plaats van een beïnvloedbaar gevoelswerk. Waar de Barok klassieke elementen vrij gebruikt, past de franse, classicistische Barok deze zo zuiver mogelijk toe door middel van rechte lijnen en klassieke elementen in hun oorspronkelijke vorm. Ze moeten op een waardige wijze Lodewijk’s macht uitdrukken. Mode was ook een belangrijk onderdeel van de Barok in Frankrijk. Men wilde hun hoge stand benadrukken door middel van dure kledij en vele accessoires te dragen. In Frankrijk, werd de Barokke stijl onderverdeeld in de Lodewijkstijlen. De Lodewijk XIV-stijl was bijvoorbeeld een zuivere vorm van de Barok: ovaal, symmetrisch en met prachtige interieurs. Terwijl de stijl van Lodewijk XV wat speelser was, licht en asymmetrisch. Hij werd gekenmerkt door de uitbundige en krullerige versieringen. Vanuit de Lodewijk XV-stijl ontstond de Rococo. Het centrum van de Barok verschoof van Rome naar Parijs, mede door architecten zoals Louis le Vau.
Louis le Vau:
LeVau werd in 1612 in Parijs geboren en stierf in 1670 in Sicilië. Zijn jeugd was heel bescheiden. Zijn vader was een metselaar waar hij voor werkte door tekeningen en schetsen voor hem te maken. LeVau had nooit van een toepasselijke opleiding genoten. Zijn kennis bestond meer uit praktijk dan theorie. Hij was echter niet onopgemerkt en kreeg veel opdrachten bij de adel. In 1639 verhuisde hij met zijn familie naar Ile Saint-Louis. Waar hij besloot te trouwen. Tot hij in 1646 een groot huis kocht in Sicilië, waar hij veel dure reparaties en uitbreidingen aan besteedde. Al snel kwam hij erachter dat het veel te duur werd. Hij had een enorme schuld en was zo goed als geruïneerd. Maar LeVau was een zeer ambitieuze man en deed er alles aan eer te verkrijgen, hij werd in 1638 als hofarchitect benoemd. En later zelfs tot de eerste architect van koning Lodewijk XIV. Wat het hoogtepunt van zijn carrière was. Zijn unieke beklimming van de sociale ladder bewijst het talent van LeVau als architect. Met zijn innovatieve stijl had hij grote invloed opde Franse architectuur van zijn tijd.
Nederland
Terwijl het buitenland in deze stijlperiode Barok kende, domineerde in Nederland het classicisme, dat, zoals de naam zegt, teruggrijpt op principes uit de klassieke oudheid, waarvoor men vooral Italiaanse standaardwerken als voorbeeld gebruikte. De Classicistische Barok in de 17de eeuw kan in sommige opzichten als antibarok worden opgevat; pas in de 18de eeuw komt een meer ‘echte’ Barok, in Franse stijl, tot ontwikkeling. Het belangrijkste verschil tussen de Nederlandse en de Franse & Italiaanse Barok is dat de Nederlandse Barok, in plaats van overdadig en machtig, is gekenmerkt door een zekere strengheid. De oorzaak daarvan is het toenmalige opkomende protestantisme. Leiders zoals Calvijn geloofde dat de boodschap van de kerk moest worden benadrukt door eenvoudigheid, niet door overdadigheid. Ook de mode in de Nederlanden was veel bescheidener dan aan het Franse hof, de stoffen waren veel zwaarder en donkerder. Opvallend is het grote gebruik van kant, verwerkt in kragen en manchetten. In Nederland was Limburg de enige niet-protestantse provincie, Limburg was rooms-katholiek. Vandaar dat er in Limburg wel enige Barokarchitectuur te vinden is. Er zijn weinig Barokke bouwwerken te vinden. De Barok in Nederland kwam vooral tot uiting in de schilderkunst van Hollandse meesters zoals Rembrandt en Vermeer. En in literatuur van bijvoorbeeld P.C Hooft en Vondel. Een van de bekendste Barokarchitecten in Nederland was Pieter Post.
Pieter Post
De architect die, samen met Jacob van Campen, de sombere, karakteristieke Nederlandse Barokstijl heeft gecreëerd. Post werd in 1608 in Haarlem geboren, hij was de zoon van een Leidse glazenmaker en begon zijn loopbaan als kunstschilder, net als zijn oudere broer Frans Post. Na een aantal jaar in Rome te hebben gewerkt als schilder, volgde hij een opleiding tot kunstschilder in Haarlem en kwam hij in dienst van Jacob van Campen, die zijn leermeester werd. Na diens overlijden kreeg Pieter Post steeds meer zelfstandige en prestigieuze opdrachten. In 1645 werd hij zelfs tot stadhouderlijk architect benoemd. Maar naast indrukwekkende paleizen en kastelen, ondernam Post echter ook particuliere en openbare opdrachten waaronder woonhuizen en buitenplaatsen. Pieter Post was, ondanks zijn katholieke stijl in het protestantse Nederland, een van de populairste architecten van zijn tijd. Want ondanks dat het Barokke was, was het er een sobere, en gestileerde versie van. Waardoor het ook door het protestantse Nederland werd geaccepteerd.
Het stadshuis van Maastricht
Op 28 Oktober zijn we met zijn tweeën naar Maastricht gegaan om Barokke architectuur te vinden. We gingen eerst naar de VVV in de hoop dat zij ons de beste locaties konden geven. Dat was echter niet zo’n succes en we besloten zelf op pad te gaan. Binnen 5 minuten hadden we het stadhuis van Maastricht al in ons vizier en gingen enthousiast naar binnen met de camera paraat. We werden vriendelijk begroet door de bewaker, die besloot om ons meteen een rondleiding door het bouwwerk te geven. We waren onder de indruk van de grote en weelderige interieurs, die sterk in contrast stonden met de strak ingerichte kantoren in sommige van de kamers. Maar voordat ik hierover uitwijdt, zal ik eerst wat over de geschiedenis van het stadhuis vertellen:
De bouw van het stadhuis duurde van 1659 tot 1684. In 1664 kon de gemeenteraad al in het nieuwe stadhuis, hij was echter nog niet af. De bouw van het stadhuis duurde zolang doordat er oponthoud was door de inname van de stad door de Fransen. Maar daarna werd de toren voltooid en daarmee het hele stadhuis. Het stadhuis van Maastricht is ontworpen door de net besproken architect Pieter Post. Hij besloot dat de beste plaats om het nieuwe stadhuis te plaatsen, midden op de markt was. Daarvoor moesten de Lakenhal, het Belfort, een gedeelte van de stadsmuur, de Gevangenpoort en enkele huisjes op de markt wijken. Door deze sloopwerkzaamheden ontstond een vierkant plein. Maar doordat een Luikse soeverein weigerde mee te werken aan de sloop van twee huizen die de bouw van het nieuwe stadhuis in de weg stonden, verschoof het hele stadhuis mee naar de zuidoosthoek. Waardoor de ideale maten die Post bedacht had, niet toegepast konden worden. Het ontwerp van dit stadhuis houdt rekening met de twee heren, de hertog van Brabant en de prins-bisschop van Luik, die Maastricht tot aan het einde van de 17e eeuw regeerden. De linkerkant van het gebouw is de Brabantse zijde en de rechterkant bevatte de Luikse kamers. Ook is het interieur zeer speciaal. Er waren ontzettend veel ornamenten en patronen. Met mooi uitgewerkte plafonds en haarden. Iedere kamer is een kunstwerk op zich. Maar toch is er wel degelijk sprake van herhaling. In iedere kamer is er een grote openhaard ingebouwd. En ook komt het patroon van het behang in verscheidene kamers terug. De meest indrukwekkendste delen vonden we de centrale hal en de burgemeesterskamer. De centrale hal wordt ook wel ‘het plein’ genoemd. Dit is sinds jaar en dag het kloppend hart van het gebouw: bestuurders en burgers ontmoeten elkaar hier. In de plafondschilderingen zijn allerlei mensfiguren en voorwerpen te zien: ze hebben een heel specifieke betekenis en staan symbool voor allerlei menselijke normen en waarden. Al deze symbolen verwijzen naar de ‘wil van God’. Wat ook een onderwerp was van de Barok. God was een vaak gebruikt thema. De afbeeldingen moesten de bezoekers overtuigen dat er in dit gebouw geen plaats was voor zonden. De schilderingen op het koepelgewelf versterken deze boodschap. De koepel is een afspiegeling van het heelal. In de koepel worden de Vier Elementen vuur, lucht, water en aarde door Goden gepersonifieerd. Al deze schilderingen samen zorgen natuurlijk voor een behoorlijke indruk, waardoor het dus duidelijk bij de Barok hoort.
De burgemeesterskamer is beroemd vanwege het mooie goudleer waarmee het vertrek is behangen, een Spaans importproduct. De decoratieschilderingen zijn een voorbeeld van de Chinoiseriemode. De voorwerpen waren door hun exotische uitstraling populair. Dat het goudleer-behang is gekozen als wanddecoratie voor de burgemeesters kamer is uitzonderlijk. Representatieve vertrekken werden meestal vormgegeven in de Franse Barok smaak, die populair was in Maastricht. Ondanks de grote populariteit van de Aziatische voorwerpen, hadden chinoiseriekamers meestal geen officiële functie. Toch vond men dat de burgemeesterskamer machtig en indrukwekkend over moest komen, vandaar heeft men de rest van de kamer ingericht in de Franse Barok stijl. Er hangt bijvoorbeeld een grote, kristallen kroonluchter. Er staan ‘Barokke stoelen’, met krullerige en elegante vormen en het plafond is ontzettend mooi bewerkt met veel bladgoud.
Er zijn dus wel degelijk verschillen tussen de Barok in verschillende landen. In Italië was de Barok voor de geestelijken terwijl het in Frankrijk juist, ook al was het ook zeker voor geestelijken, vooral voor de adel was bestemt. En in Nederland werd de Barokarchitectuur vooral gebruikt om het Protestantse Holland van het Rooms-katholieke geloof overtuigen. Maar ook voor belangrijke gebouwen zoals stadhuizen. Wat Nederland echter onderscheidt van de andere twee landen is het feit dat ze een heel andere bouwstijl hadden. De Nederlandse Barokstijl was veel eenvoudiger dan de drukke ontwerpen van de Italiaanse en Franse architecten. Het wordt alsnog tot de Barok gerekend. Het mag dan wel niet zo druk zijn, de ontwerpen stralen nog steeds macht uit en zijn ongetwijfeld indrukwekkend. Zelfs voor mensen die niet veel van architectuur afweten. Tussen de Franse en Italiaanse is er ook nog een verschil te onderscheiden. Terwijl de Italiaanse ontwerpen zich heel erg lieten leiden door het gevoel, trok dit de Fransen niet zo aan. Zij prefereerden een koele en verstandelijke benadering. Wat niet betekend dat het simpel werd. De vormen werden beïnvloed door de klassieke standaarden, waardoor er meer strakke vormen werden gebruikt. Waar echter een einde aan kwam toen Lodewijk XV aan de macht kwam. Die een wat speelsere en luchterige stijl beter kon waarderen. Vanuit dit standpunt ontstond vervolgens de Rococo. Hieruit kan worden geconcludeerd dat alle landen hun eigen interpretatie van de Barokstijl hebben uitgewerkt, wat ongetwijfeld tot prachtige resultaten heeft geleid.
Op welke terreinen komt de invloed van de Barok tot uiting?
We hebben het nu wel de hele tijd over de Barok gehad, maar wat zie je er tegenwoordig nog van? Er zijn genoeg oude gebouwen overgebleven, maar heeft de Barok ook invloed op de moderne samenleving?
Mode
Voordat ik over de hedendaagse Barokke mode uitbreidt, zal ik eerst in het kort vertellen over hoe die (over het algemeen) in de 17e en 18e eeuw was. Vrouwen droegen vaak een korset om dunner te lijken. De japon werd versierd met kant en dure stoffen. De heren hadden natuurlijk wat minder uitbundige kledij, die bestond uit een vest, die rijkelijk werden geborduurd met bloemen en een strik, en een ’juste-au-corpse’ (een broek die strak om de benen zat). Natuurlijk was dit niet in alle landen hetzelfde, in Nederland was bijvoorbeeld namelijk de mode, net als de architectuur, veel bescheidener. Er was sprake van zware en donkere stoffen. Het wordt echter toch nog tot de Barok gerekend dankzij het overdadige gebruik van kant.
Een bekende Franse ontwerpster, Sonia Rykiel, heeft deze winter voor H&M een lingerielijn gecreëerd. Ik heb dit voorbeeld gekozen omdat er duidelijke invloeden van de Barok zichtbaar zijn. De lingerielijn van deze winter is namelijk vrouwelijk en geraffineerd. Bustiers en korsetten zijn ‘hot’. En niet alleen dit jaar, maar ook de afgelopen jaren was er altijd wel iets te vinden dat afstamt van de Barok. In de winter van 2006-2007 waren bij lingerie bijvoorbeeld kant en franjes geliefde materialen en werd er veelvuldig gebruik gemaakt van de luxe stof satijn. In de feestmode van 2008-2009 domineert de overdadigheid en is het doel indruk maken op je medemens.
In het algemeen kan er dus worden gezegd dat de Barokke invloeden vooral terugkomen in de lingerie en de feestmode, wat eigenlijk heel logisch is omdat juist die mode is bedoelt om indruk te wekken, overdadig en luxe te zijn. De populairste materialen zijn kant en satijn, en het meest geliefde kledingstuk is de korset. Vroeger werd het alleen als ‘onderkleding’ gebruikt, maar tegenwoordig wordt het, naast het feit dat het een ‘uitdagend’ lingerie attribuut is, zelfs verwerkt in avondkleding. Natuurlijk geldt dit voor de zogenoemde ‘draagbare’ mode. Bekende merken zoals Dolce & Gabbana brengen de Barok naar een hoger niveau. Een deel van de collectie is zelfs letterlijk Barok genoemd! Zoals een nieuwswaardige recensente van de Elsevier zegt: ‘De ontwerpers brachten grote geometrische vormen op de catwalk. Enorme van het lijf afstaande cirkels, wiens duidelijke vormen werden ingevuld met rijk bewerkte stoffen. Samen met Barokke sieraden bracht dat een onverwachte kijk op klassiek én modern.’ Dolce & Gabbana zijn echter niet de enige ontwerpers die hun collectie verlenen aan de 17e –en 18e eeuw. Ook andere grote modehuizen zoals Versace en Louis Vuitton hebben de elegantie en charmes van de Barok niet kunnen weerstaan.
Sieraden & accessoires
Vroeger hadden vrouwen als accessoires vaak waaiers, juwelen en corsages. Op het hoofd droegen de dames een stoffen kapje, uitbundig versierd met kant. De sieraden waren vooral groot, glimmend en opvallend. De kleuren goud en zilver werden vaak gebruikt, en diamanten en parels waren een van de favorieten materialen. De populairste accessoire van de man was de pruik, die vooral gemaakt werd van dierenhaar. Een hoed werd ook vaak gedragen, met de punt naar voren. Bij modehuizen zoals Dolce & Gabbana worden de sieraden tot het uiterste benut. In plaats van sieraden op vanzelfsprekende plaatsen te dragen, hebben ze de sieraden op de kleding zelf aangebracht.
In de collectie van ‘Sonia Rykiel pour H&M’ komen veel Barokke sieraden terug, met name broches worden veel gebruikt, maar ook de hoedjes met kant en opvallende kettingen zijn in trek. Bij de alledaagse vrouw worden de sieraden natuurlijk wat bescheidener gedragen. Maar zelfs daar zie je de invloeden van de Barok bij terug. Zoals een simpele parelketting, of de iets opvallendere feestelijke sieraden. Verder zijn er ook doodnormale accessoires, die je in elke winkel kan vinden, zoals tassen met een ‘krullenpatroon’, wat eigenlijk een Barokpatroon is. Dit patroon komt regelmatig voor in hedendaagse mode, accessoires, sieraden en interieur. En is dus eigenlijk een van de grootste voorbeelden van hedendaagse Barok.
Gebouwen
Tegenwoordig worden er nog maar weinig gebouwen in de Barokstijl gebouwd omdat het simpelweg veel te duur is. Wel zijn er nog genoeg oude Barokke gebouwen die intact zijn gelaten, in plaats van gesloopt en vervangen. De gebouwen wekten blijkbaar een zodanige indruk, dat ze belangrijk of mooi genoeg waren om intact te laten. Wat betekent dat ze wel degelijk nog een bepaalde invloed hebben op de hedendaagse architectuur.
We hadden als tip gekregen om naar de Jezuïeten kerk te gaan. En ook al zijn er nog maar vrij weinig Barokkenmerken uit te halen, toch is dit een goed voorbeeld. De kerk is namelijk al twee keer verbouwd. Eerst werd het omgebouwd tot de stadsschouwburg van Maastricht, en daarna tot een café/ theater; Bonbonnière. En zelfs na deze twee verbouwingen is het nog steeds een Barokke gebouw. Er wordt dus wel degelijk rekening gehouden met de oude architectuur. Een van de nu nog aanwezige Barokkenmerken is het beschilderde, koepelvormige, plafond. En niet alleen de grote, prestigieuze kastelen en paleizen. Maar ook gewone woningen, zijn beïnvloed door de Barok. Toen we in Maastricht waren, hebben we niet alleen het stadshuis van Maastricht bezocht, maar we zijn ook door de stad gaan lopen in de hoop om Barokgebouwen te vinden die nog intact waren gelaten. Het was ons nog nooit eerder opgevallen, maar er zijn ontzettend veel Barokbeïnvloede gebouwen in Maastricht. Zoals bij de ABN Amro bank en de Armani winkel. Je ziet bij de ingang van deze gebouwen namelijk de befaamde ‘Barokkrullen’, die vroeger vaak werden gebruikt om meteen bij het binnenkomen een bepaalde machtsindruk te wekken. Het is goed mogelijk dat dit ook een van de redenen is waarom de hedendaagse gemeente heeft besloten om het bewaard te houden. Ze willen nog steeds een bepaalde rijkdom uitstralen en toch de hartelijke schoonheid van een ‘historische stad’ hebben. Wat veel mensen aanspreekt.
Interieur
Niet alleen het uiterlijk van het gebouw was belangrijk, ook de binnenkant moest pracht en praal uitstralen. Het voornaamste doel van de inrichting van een gebouw, voornamelijk bij de kerk, was ruimte creëren. Alles moest enorm lijken. Een belangrijk meubelstuk uit de Barok van toen is de oorfauteuil. Lampen kwamen vaak in designs zoals ijzeren fakkels en kroonluchters. De hedendaagse Barokstroming wordt ook wel New Classics of Neoclassicisme genoemd. De nieuwe stijl verschilt van de klassieke Barok door het gebruik van moderne materialen zoals roestvaststaal en kunststof. Het afgelopen jaar kwam het Barokinterieur zelfs helemaal terug! De overdadige vormen zijn nog duidelijk herkenbaar maar tonen minder massief. En de patronen op objecten worden vaak vergroot waardoor er een interessant effect wordt gecreëerd. Ook wordt er nog veel gebruik gemaakt van de stof organza, die vaak bij lampenkappen wordt gebruikt. De uitstraling en sfeer van de lampen moest de Barok stijl en accenten benadrukken. Grote favorieten in zijn de grote meubels en accessoires, zoals kasten, spiegels en lampen, en het toepassen van veel versieringen, motieven en ornamenten. Maar ook het afwisselend werken met opvallende kleurcontrasten en asymmetrische verhoudingen.
Dus net als bij alle andere onderdelen van deze deelvraag, heeft ook interieur nog steeds een behoorlijke invloed op de hedendaagse samenleving. En ook al zijn het vaak de subtiele details, toch komt er overal wel iets van terug. Dat kan het Barokpatroon zijn, in bijvoorbeeld; meubelstukken, architectuur, accessoires etc. Maar ook een mooie parelketting van de Six, een mooie stoel van de Ikea of een met kant bezette BH van de Hunkemöller. En soms zijn het niet eens subtiele details, bij de high fashion van Dolce & Gabbana en Sonia Rykiel kun je simpelweg niet om de Barok uitstraling heen. Wat waarschijnlijk ook de reden is dat de grote namen van de modewereld de Barok als inspiratie hebben gekozen. Bij high fashion is het de bedoeling om opvallende en aparte kledingstukken te creëren. Dus moge het duidelijk zijn, Barok is absoluut aanwezig in de hedendaagse samenleving!
Nawoord
Nu we alle deelvragen hebben bekeken, kunnen we eindelijk een duidelijke conclusie maken:
De Barok is niet zomaar ontstaan. Het kwam uit noodzaak van de katholieke kerk om het steeds meer overheersende protestantse geloof te overtreffen, en de verlichting tegen te gaan, die de bevolking wilden overtuigen dat ze logisch moesten denken. Een andere reden was het nationalisme van die tijd. Landen waren constant in strijd met elkaar over wie de beste was. Dat gebeurde niet alleen in oorlogen, maar ook in wie er mooiere kunst kon maken. De Barok was hier dus perfect voor. Het bouwen van al die Barokke gebouwen was mogelijk door de grote welvaart die er heerste in de 17e -en 18e eeuw. Door de toenemende handel werd de economische positie steeds sterker. Toen er een eind kwam aan die periode van weleer, verging de Barok echter net zo goed. Ook al zou het voor altijd een indruk achterlaten over deze welvarende periode. Het is eigenlijk vrij simpel om uit te leggen wat nou precies Barok is, namelijk: alles dat groot, indrukwekkend en overdadig is. Vandaar dat iedereen, het op zijn eigen manier natuurlijk, zou kunnen maken. Waar wij ons dus ook aan hebben gewaagd. Natuurlijk houdt de Barok veel meer in dan alleen schilderijen, het wordt ook toegepast op gebouwen, interieur en mode. Die ook nog eens per land verschilde.
Ieder land had namelijk zijn eigen interpretatie van de Barok. Wat het, naar onze mening, juist zo’n mooie stijl maakt. Italië, het land waar de Barok van afstamt, heeft als hoofddoel het volk ervan te overtuigen van de aanwezige Goddelijkheid op aarde en de kunst is vooral gebaseerd op het gevoel. Frankrijk, die tegenwoordig de hoofdstad van de Barok is, sprak dat echter niet zo aan, en greep meer terug naar het classicisme. De architectuur is strakker. Ook was de Barok vooral bedoeld om het aanzien van de adel te vergroten. In het protestantse Nederland was de Barok maar weinig aanwezig, om de katholieke stijl toch aan te passen aan het protestantisme, heeft men de architectuur vereenvoudigd en soberder weergegeven. De gebouwen die in Barok stijl zijn, zijn heel gevarieerd. Van kerken, tot stadhuizen, tot normale woonhuizen. Het echte Barok interieur was echter alleen aanwezig in stadhuizen, om macht uit te stralen.
In de hedendaagse samenleving zijn er nog steeds veel verwijzingen naar de Barok, en wordt deze ook vaak nog op nieuwe manieren geïnterpreteerd en toegepast. Er zijn nog veel gebouwen intact gelaten, zelfs na alle renovaties van de industriële revolutie en de verbouwingen van tegenwoordig. De Barok maakt nu zelfs een grote comeback in het high fashion wereldje. Het is duidelijk dat de Barok, zelfs na zijn tijd, nog steeds een grote indruk achterlaat op de maatschappij.
